در ميقات عشق

احرام

بار به ميعاد تعبّد رسان * * * رخت به ميقات تجرّد رسان

رشته تدبير زسوزن بکش * * * خلعت سوزن زده از تن بکش

هر چه بر آن بخيه زدي ماه و سال * * * آر برون از همه سوزن مثال

باز کن از بخيه زده جامه خوي * * * بو که تو را بخيه نيفتد به روي

گرنه زمرگ است فراموشي ات * * * بو که بود کار کفن پوشي ات

لب بگشا يافتن کام را * * * نعره لبّيک زن احرام را

( جامي )

احرام ، نشانه تسليم و صلح است . لباس تقوا و خاکساري است . بيانگر راه درست و مستقيم است . شکوه بندگي و رقيّت است . جامه تواضع و فروتني است و . . . حال که مي خواهي اين لباس را بخري چه بايد بکني ؟ سيد عبدالله شبّر گويد :

به هنگام خريد احرام ، به ياد کفني باش که در آن پيچيده مي شوي ؛ زيرا بنده يک تکّه از لباس احرام را به دوش مي اندازد و يکي را به کمر مي بندد ، تا به کعبه نزديک شود و چه بسا که سفرش تمام نشود و موفّق به انجام حجّ نگردد ؛ ولي بدون شک خدا را در حالي که در کفن پيچيده شده ، ملاقات خواهد کرد و هم چنان که کعبه را در حالي زيارت مي کند که با لباس هميشگي اش فرق دارد ، خدا را با لباسي ملاقات مي کند که با لباس دنيا کاملا متفاوت است . به هر صورت دو لباس کفن و احرام با هم بسيار نزديکند ؛ چون در هيچ کدام دوختي به کار نرفته است . ( 1 )

مولي محسن فيض کاشاني ( رحمه الله ) نيز گويد :

در هنگام خريد جامه احرام ، بايد به ياد کفن و پيچيدن خود در آن بيفتد ؛ چه او به زودي در هنگام نزديک شدن به خانه خدا ، جامه احرام را به تن خواهد کرد و بسا سفرش تمام نشود و بدان نرسد ؛ ليکن ترديدي نيست که او در حالي که در کفن پيچيده شده است ، خداوند را ملاقات خواهد کرد و هم چنان که خانه را جز با لباس و هيئتي که مخالف عادت اوست ، نمي بيند ، پس از مرگ نيز خداوند را در جامه اي که متفاوت با لباس اهل دنياست ، ديدار خواهد کرد و اين دو جامه شبيه يکديگرند ؛ چه هيچ کدام آنها دوخته نيست . ( 2 )

مقبلان را چو وحي باشد راي * * * همه انديشه استوار کنند

پس برهنه شوند چون شمشير * * * تا که با نفس کارزار کنند

جان روحانيان قدسي را * * * وقت لبّيک شرمسار کنند

( عبدالرزاق اصفهاني )

حال که به ميقات عاشقان رسيده اي ، با نهايت توجّه و دلدادگي ، لباس هاي دنيوي را از تن در مي آوري و لباس عشق و صفا را مي پوشي . متوجّه شو که ديگر من گذشته نيستي ؛ بلکه تو ميهمان مخصوص حضرت ربّ الارباب هستي . بنگر که چه خواهي کرد و چگونه خواهي بود . خودت را درياب و به ارزش خود پي ببر . اينکه لباس دوخته را از تن بيرون مي آوري ؛ يعني آن لباس گناه و عصيان را که تاکنون ، تار و پود آن را بافتيد و دوختيد و در بر کرديد ، بيرون آوريد و گرنه چه فرقي است بين لباس دوخته و نادوخته . ( 3 )

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند : واحْرِم عنْ کُلِّ شَيء يمنعکَ عن ذِکْرِ اللهِ عزّوجلّ ويحجبکَ عن طاعته ؛ پس از پوشيدن لباس احرام ، نيّت احرام کن و آنچه را که تو را از ذکر پروردگار متعال باز مي دارد و از اطاعت امر خدا مانع مي شود ، بر خود حرام کن .

عالم ربّاني ، علاّمه مولي مهدي نراقي ( رحمه الله ) گويد :

و چون به ميقات رسد و جامه احرام پوشد ، بايد به ياد پوشيدن کفن افتد و متذکّر زماني شود که او را به آن خواهند پيچيد و ناگزير با آن جامه ، خدا را ملاقات خواهد کرد . پس هم چنان که خانه خدا را ديدار نمي کند ، مگر به هيئتي که برخلاف عادت اوست . هم چنين خدا را بعد از مرگ ملاقات نمي کند ، مگر در پوششي که مخالف پوشش دنياست و اين جامه شبيه است به آن جامه ؛ زيرا همانند کفن ، دوخته نيست . ( 4 )

بايد نخست از جامه عصيان برآيي * * * با جامه طاعت به کوي دلبر آيي

بشکست اگر پايت در اين ره با سر آيي * * * تا گام بتواني زدن در کوي جانان

* * *

احرام بستي در رهش از جان گذشتي ؟ * * * وز دنيي دون ، در ره ايمان گذشتي ؟

از هر چه جز ياد رخ جانان گذشتي ؟ * * * کانجا شوي در باغ حسن دوست مهمان ؟

خواجه عبدالله انصاري گويد : از خود بيرون آي ، چون مار از پوست ( 5 ) ؛ يعني قالب عوض کن و شکل ديگري را پذيرا باش ؛ شکل انسانيت ، معنويت ، عبديت و . . . بدان همان طور که به کعبه و زيارت آن دسترسي پيدا نمي کني مگر در صورتي که دستورات مخالف با طبيعت را انجام دهي و در لباس غيرعادي در آيي ، فرداي قيامت نيز خدا را ملاقات نمي کني ، مگر در صورتي که ملبّس به لباس اهل دنيا نباشي .

ابوسعيد حسن بن حسين شيعي گويد :

مرد که به کعبه رود ، اوّل احرام بايد گرفت . احرام چيست ؟ آنکه اوّل غسل بيارد ، عمّامه خواجگي از سر بنهد ، لباس رعنايي و تکبّر از سر بکشد ، ازاري و ردايي در خود پيچد و روي به مقصد آرد ، لبّيک مي زند ، اين قصد حج است . قصد احرام باطن است از جمله اغيار . در اين احرام ، ازاري از نياز و زاري بايد بست ؛ ردايي از وفا و بردباري بايد افکند و در عالم صدق ، لبّيک عشق بايد زد . روي در باديه فردانيت بايد نهاد و از سر شوق اين نعره بايد زد که :

نام تو شمع است و دل پروانه اي * * * نام تو گنج است و دل ويرانه اي

تا شراب ناب تو نوشم زشوق * * * بايدم از جان و دل پيمانه اي

آشناي نام تو داني که کيست * * * زين جهان و زان جهان بيگانه اي

هوشيار ، اي هوشيار آن کس بود * * * کو بود نزديک تو ديوانه اي . ( 6 )

عارف نامدار ملکي تبريزي نيز لباس احرام را به لباس تقوا ، تشبيه کرده و فرموده است :

در بيرون کردن لباس خويش ، بيرون شدن از آنچه مخالف اراده خداست ، قصد کند . و پوشيدن لباس احرام ، پوشيدن لباس تقواست و "لباسُ التقوي ذلک خيرٌ" و کفن خود را که شبيه آن است ، به ياد آورد و بداند که به آن پيچيده خواهد شد . ( 7 )

از بيابان هوا احرام گير * * * پس طريق کعبه اسلام گير

آتشي در خرمن پندار زن * * * آن گهي لبّيک عاشقوار زن

زين به پشت مرکب توفيق کن * * * پس طواف کعبه تحقيق کن

چون پديد آيد حريم بارگاه * * * نفس خود قربان کن اندر پيش شاه

( بيهقي )

صاحب تذکرة المتقين تشبيه جالبي دارد از براي بيرون آوردن لباس دنيوي و پوشيدن لباس احرام . او گويد :

باري چون به ميقات رسد ، لباس خود را درآورد در ظاهر و ثوب احرام بپوشد و در باطن قصدش اين باشد که از خودش خلع کرده لباس معصيت و کفر و ريا و نفاق را و پوشيد ثوب طاعت و بندگي را و هم چنين ملتفت باشد که هم چنان که در دنيا خداي خودش را به غير ثوب زيّ خود و عادت خود ، غبارآلود و سربرهنه و پابرهنه ملاقات مي کند ، هم چنين بعد از مردن خواهد ملاقات کرد عمّال خداي خود را به کمال ذلّ و انکسار و عريان . در حال تنظيف ، بايد قصدش تنظيف روح باشد از شرک معاصي و به قصد احرام هم ، عقد توبه صحيح ببندد ؛ يعني ، حرام کند بر خود به عزم و اراده صادقه کلّ چيزهايي را که خداوند عالم ، حرام نموده بر او که ديگر بعد از مراجعت از مکّه معظمه پيرامون معاصي نگردد . ( 8 )

شيخ ابوالقاسم قشيري گويد :

موسي ، اندر بني اسرائيل قصه مي گفت ، يکي برخاست و پيراهن بدريد . خداي تعالي وحي فرستاد به موسي که گو : دل بده براي من ، نه جامه ! ( 9 ) و حال اي زائر حرم الهي ، تعويض و درآوردن لباس کافي نيست ؛ بلکه بايد دلت را نيز عوض کني و با قلبي صاف و روحي بدون آلايش ، به ملاقات آن عزيز بشتابي . امام سجاد ( عليه السلام ) نيز به شبلي فرموده اند : آن گاه که به ميقات فرود آمدي و جامه هايت را درآورده ، غسل احرام کردي و خواستي لباس احرام بپوشي ، آيا چنين نيّت کردي که لباس گناه را از خويشتن دور گرداني و جامه اطاعت خداوند را در بر بکني ؟ و آن هنگام که جامه هاي دوخته را از تن بيرون مي آوردي ، آيا قصد کردي که از ريا و نفاق و امور شبهه ناک نيز به درآيي ؟ که اگر چنين نکني ، به راستي آداب ميقات را به جاي نياورده اي !

نداي لبّيک

دوست بگو دوست بگو دوست دوست * * * تا نگري هر چه بود اوست اوست

حضرت امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند :

ولَبِّ بِمَعْني إجابة صادقة صافية خالصة زاکية للهِ تَعالي في دَعْوَتِکَ مُتَمَسِّکاً بالعُروة الوُثْقي ؛ ( 10 ) آن گاه به عنوان يک اجابت صادقانه ، خالص ، بي پيرايه و صاف از دعوت خدا ، لبّيک گويان به دستگيره محکم الهي چنگ بزن .

امام سجاد ( عليه السلام ) نيز فرموده اند :

هنگامي که لبّيک [ مي گويي ] ، نيّت و انديشه ات اين [ باشد ] که زبانت را تنها به طاعات خداوند بگشايي و از همه گناهان فرو بندي . ( 11 )

بايد توجّه کرد که در حال احرام که لبّيک گفته مي شود ، بزرگ ترين نعمت و مهم ترين حالت روحاني براي انسان رو آورده است ؛ زيرا اين موقعيتي است که انسان به ميهماني پروردگار متعال دعوت شده و مطالبق

دستور و شرايط و مقدّمات براي اين دعوت پذيرفته شده و قدم به اولين مرحله برنامه ميهماني گذاشته است و در مقابل توجّه ميزباني که آفريننده و مالک و سلطان جهان است لبّيک مي گويد . در طول مدّت زندگي کمتر ، نظير آن حالت را مي شود به دست آورد . و چون اين توفيق و سعادت براي يک فرد پيدا شده است ، مي بايد از اين توفيق قدرداني و تجليل کند و با تمام توجّه و احترام ، اين برنامه را به بهترين نحوي انجام دهد .

سيّد عبدالله شبّر گويد :

بدان که لبّيک در ميقات ، اجابت نداي خداست ، پس بين خوف و رجا معلّق باش ، از طرفي اميد قبول و از طرفي ترس ردّ داشته باش . ترس از آنکه در جوابت گويند : نه لبّيک و نه سعديک . لبّيک گفتن شروع کار در حج و لحظه حساس است . ( 12 )

صاحب کتاب اخلاقي حقايق نيز گويد :

احرام و لبّيک گفتن در ميقات ، گاه حاکي از آن است که نداي ذات اقدس ربوبي را بدين وسيله اجابت کرده و بايد آرزومند باشد که عملش پذيرفته گردد و بترسد مبادا لبّيک او لا لبّيک و لا سعديک جواب داده شود . خلاصه با خوف و رجا حرکت کند و به نيرو و توانايي خود اتّکا نداشته باشد ؛ بلکه به فضل و کرم خدا توکّل نمايد ؛ براي اينکه هنگام لبّيک گفتن ، نخستين محل خطر را مي پيمايد و آغاز گرفتاري از همان جاست . ( 13 )

ايشان در جاي ديگر گفته اند :

احمد بن ابوالحواري گفته است : هنگامي که ابوسليمان داراني مي خواست احرام ببندد و من همراه او بودم ، وي تلبيه نگفت تا يک ميل راه پيموديم . ( 14 ) آن گاه تلبيه گفت و بيهوش شد . چون به هوش آمد ، گفت : اي احمد ! خداوند به موسي وحي فرمود : به ستمگران بني اسرائيل بگو کمتر ياد من کنند ؛ زيرا هر کدام از آنها مرا ياد کند ، من وي را با لعنت ياد مي کنم . واي بر تو اي احمد ! به من چنين رسيده است که هر کس با مال حرام حج کند ، آن گاه که تلبيه گويد ، خداوند به او پاسخ مي دهد : لالبّيک و لاسعديک حتّي تَردّ ما في يديک و ما ايمن نيستيم از اينکه همين سخن به ما گفته شود . ( 15 )

هنگامي که صداي حاجيان به تلبيه در ميقات بلند مي شود و نداي حقّ تعالي را که فرموده است : "واَذّن في النّاس بالحَجِّ يَأتُوک رِجالا "پاسخ مي دهند ، بايد تلبيه کننده ، فرياد خلق را به هنگام نفخه صور و حشر اموات از قبور و ازدحام آنها را در عرصات قيامت به ياد آورد ، در حالي که به نداي حقّ پاسخ مي گويند و به دو دسته مقرّب و مبغوض ، يا مقبول و مردود تقسيم مي شوند و همه آنها در آغاز ، ميان خوف و رجا مردّد بوده اند ؛ همان گونه که حج گزار در ميقات مردّد است که آيا براي او ميسّر خواهد شد که حج را تمام کند يا نه ؟ و آيا آن قبول مي شود يانه ؟ ( 16 )

صاحب المراقبات نيز گفته است :

امّا نفس احرام و تلبيه ، به منزله جواب دادن به خداست و پاسخ گفتن به موقعي است که حقّ تعالي او را به زبان خليلش دعوت فرمود وبايستي بر حال بيم و اميد در ردّ و قبول باشد و بايد ياد آورد آنچه را که از سيدالساجدين ( عليه السلام ) روايت شده است . . . . ( 17 )

تلبيه ، نوعي مناجات و گفتوگو با خداست . در اين حال ، انسان خود را از قيد و بندهاي مادي خلاص مي کند و هم آوا با ديگران ، نداي بندگي و اطاعت و سرود اتصال و بازگشت را سر مي دهد و خود را در پناه عنايت و لطف حضرت حق ، قرار مي دهد .

هر کس به راز و رمز و معناي لبّيک اللهُمَّ لبّيک پي ببرد ، حلاوتي مي يابد که بيش از تصوّر و انديشه است . مولانا جلال الدين بلخي در اين زمينه مي گويد :

هر که حلاوت اين نام يافت ، از ذروه عرش تا پشت فرش ، پشت همّت او پر پشّه اي نسنجد و هر که را به جمال اين نام صيد کردند ، هيچ صوت وصيت و رنگ و بو او را نتواند صيد کردن و هر کلبه اي که آفتاب سعادت اين نام بر وي تافت ، شرفات و کنگره قصر ملوک عالم را خدمت آن ، کلبه او فرستند تا او را پرستند . هر که حلقه بندگي اين نام در گوش کرد ، دنيا و عقبي را فراموش کرد ، هر که از مشرب عذب اين نام سيراب شد ، عمرانات عالم در بصر و بصيرت او خراب شد . ( 18 )

ذکر حق پاک است ، چون پاکي رسيد * * * رخت بر بندد برون آيد پليد

مي گريزد ضدّها از ضدّها * * * شب گريزد چون برافروزد ضيا

چون درآيد نام پاک اندر دهان * * * نه پليدي ماند و ني اندهان

( مولوي )

حج گزار ، نبايد به گفتن چند ذکر خشک و خالي اکتفا کرده و به معنا و باطن آنها توجّه نداشته باشد . هم چنين حال او نبايد در اين زمان ، با اوقات ديگر يکسان باشد . بلکه او همواره بايد متوجّه آفريدگار خود باشد و خود را در محضر او مشاهده کند و هنگامي که تلبيه مي گويد ، به خود بباوراند که در حال گفت و گو و مناجات با خداست و دارد به دعوت ميهماني او پاسخ مي دهد . بنابراين اگر خشوع و خضوع و حضور قلب را رعايت نکند و از موقعيت خود ، غافل بماند ، ممکن است حضرت سبحان ، از او روي برگردانده و به نداي او ، جواب ندهد و يا پاسخ رد بدهد .

پس بنا به گفته مرحوم بهاري همداني ( رحمه الله ) : در حين لبّيک گفتن ، بايد ملتفت باشد که اين اجابت ندايي است که به اين متوجّه شده . اوّلا قاصد باشد که قبول کردم کلّ طاعتي ] را ] که از براي خداوند متعال است و ثانياً مردّد باشد که اين عمل ، از اين قبول خواهد شد يا نه . ( 19 )

صاحب کتاب عظيم الشأن جامع السعادات گويد :

و چون احرام بست و تلبيه لبّيک اللهمّ لبّيک گفت ، بايد بداند که احرام و تلبيه ، اجابت نداي خداوند است و بايد به قبول شدن آن اميدوار و از ردّ شدن آن ترسناک باشد ، که مبادا جواب آيد : لالبّيک ولاسعديک . پس بايد ميان خوف و رجا سرگشته و متردّد باشد و از قدرت و قوّت خود نوميد و بيزار ، و به فضل و کرم الهي واثق و اميدوار ؛ زيرا وقت تلبيه آغاز عمل حج است و آن محلّ خطر است .

روايت است که : حضرت علي بن الحسين ( عليهما السلام ) چون احرام بست و بر مرکب سوار شد ، رخسارش زرد گشت و لرزه بر وي افتاد و نتوانست ، تلبيه گويد . پرسيدند : چرا لبّيک نمي گويي ؟ فرمود : مي ترسم که پروردگارم گويد : لالبّيک ولاسعديک ! پس چون تلبيه گفت ، بيهوش شد و از مرکب درافتاد و پيوسته اين حال وي را فرا مي گرفت تا از حج فارغ گرديد .

وچون درميقات آوازمردمان ازروي بيم و اميد به تلبيه بلند شود ، بايد به ياد آرد که اين اجابت نداي خداي تعالي است که فرموده است : "واَذِّنْ في النّاس بالحجّ يأتُوک . . . " ( 20 ) ؛ و مردم را نداي حج در ده تا سوي تو آيند .

و از اين ندا بايد نداي خلق را به هنگام دميدن صور و برآمدن ايشان را از گور و جمع شدن آنان را در عرصات قيامت ـ که اجابت نداي پروردگار است ـ ياد کند که بعضي مقبول و مقرّب و بعضي مردود و مطرودند . و در آغاز کار ، همانند حاجيان در ميقات ، ميان بيم و اميدند که نمي دانند اتمام حج و قبول آن براي ايشان ميسّر است [ يا نه ] . ( 21 )

تو مجرّد گشته از جمله علايق مردوار * * * اندر آن موقف که هرکس مي شد از جامه جدا

صوفيان گفتند ترک دوخته و اندوخته * * * گشته از جامه برهنه ، همچو تيغ اندر وغا

( عبدالرزاق اصفهاني )

پايان اين فصل را گفته هاي نايب الصدر شيرازي در کتاب تحفة الحرمين قرار مي دهيم که نوشه است :

هنگام گفتن لبّيک ، متذکّر باشد که آيا در زمره : الّذين نُودوا فَاَجابوا وشُوقوا فاشْتاقُوا واُستنهضوا فنهضوا وقطعوا العلايق وفارقوا الخلايق وأقبلوا علي بيت الله الذي رفع قدره ؛ تسلياً بلقاء البيت عن لقاء ربّ البيت الي ان يرزقوا منتهي مناهم و سعدوا بالنظر الي مولاهم ] = آناني قرار داري که فراخوانده شدند و آنان اجابت کردند و به سوي او تشويق شدند و با اشتياق پاسخ دادند و به حرکت فراخوانده شدند و آنان به پا خاستند و از وابستگي ها رهيده و از همه بريدند . آنان به جاي ديدار صاحب خانه ، خود را به ديدار خانه تسلّي بخشيدند و سرانجام به آرزوي ديرينشان نائل آمده ، به ديدار دوست ، کامياب گرديدند ] ، يا آنکه در حزب کساني است که در جواب تلبيه بگويند : لا لبّيک ولا سعديک در خوف و رجا باشد جز به فضل و کرم حق متکل نشود . اوّل خطرات است . پير هروي مي فرمايد : الهي ! همه از انجام مي ترسند ، عبدالله از آغاز .

لبّيک عشق زن تو در اين راه خوفناک * * * و احرام درد گير در اين کعبه رجا

عطّار )

حال که با اسرار اين کلمه الهي آشنا شدي ، بکوش که آن را با تمام وجود بر زبان جاري کني و نهايت توجّه و حضور قلب را داشته باشي .

مرحوم فيض کاشاني در کتاب خلاصة الأذکار گويد : ذکر را چهار مرتبه است :

نخست آنکه ذکر تنها بر زبان جريان يابد .

دومّ آنکه علاوه بر زبان ، قلب نيز ذاکر و متذکّر باشد . بديهي است که براي حضور قلب ، مراقبت و مداومت لازم است ؛ چه اگر قلب را به حال خود رها کنند ، در وادي انکار سرگردان خواهد شد .

سوّم آنکه ذکر خدا چنان در قلب متمکن شود و بر آن مستولي گردد ، که بازگيري توجّه قلب از آن ، دشوار است . . . .

چهارم آنکه بنده خدا ، يکسره در مذکور ( خداي جلّ شأنه و ذکره ) مستغرق شود که ديگر نه به ذکر و نه به قلب خود توجّه دارد . ( 22 )

و ابوسعيد خرّاز نيز گفته است : ذکر سه وجه است :

ذکري است به زبان و دل از آن غافل ، اين ذکر عادت بود .

و ذکري است به زبان و دل حاضر ، اين ذکر طلب ثواب بود .

و ذکري است که دل را بگرداند و زبان را گنگ کند ؛ قدر اين ذکر کس نداند جز خداي تعالي . ( 23 )

پس تو هم ذکري از دل و جان بگو و به آن معرفت داشته باش و با آن به خداي خود نزديک شو و رضايت او را جلب نما .

چون سوي صحراي حجاز عشق رفتي * * * اوّل به ميقات وفا لبّيک گفتي ؟

چون بلبل افغان کردي و چون گل شکفتي * * * از شوق روي گلرخي در طرف بستان ؟

* * *

احرام چون بستي به کوي عشق ايزد * * * لبّيک گفتي دعوت آن يار سرمد ؟

گشتي چو محو جلوه آن حيّ بي حدّ * * * ديدي درون کعبه دل نور سبحان ؟

* * *

لبّيگ گويان آمدي در کوي ياري ؟ * * * کردي در آن درگاه عزّت آه و زاري ؟

گشتي زاشک شوق چون ابر بهاري ؟ * * * تا خار زار دل شود باغ و گلستان

( الهي قمشه اي )

پى‏نوشتها:‌