استبداد دينى

كواكبى مى‏گويد: «نويسندگان اروپايى بر اين باورند كه استبداد سياسى‏از استبداد دينى برمى‏خيزد و گروهى اندكى از آنان مى‏گويند: اگراستبداد دينى مولد استبداد سياسى نباشد دست‏كم با هم برادر و همسربوده و به يكديگر نيازمند مى‏باشند و هر كدام ديگرى را درخوارگردانيدن مردم يارى مى‏رسانند; زيرا اولى بر دلها و دومى بر پيكرهاحكومت مى‏كند.» ⁽¹⁾

كواكبى اين را تهمتى بر تورات و انجيل واقعى مى‏داند، زيرا به‏نظر او آنچه كه اربابان كليسا افزوده‏اند و يا در قول و عمل نشان‏مى‏دهند با حقيقت آموزه‏هاى موسى و عيسى(ع) تفاوت دارد.

او بويژه قرآن را از اين اتهام مبرا مى‏داند، اما وى تا حدودى به اين‏افراد حق مى‏دهد كه چنين داورى كنند، زيرا قضاوت اين افراد نسبت‏به كردار و گفتار و واقعيتهاى تلخ جامعه مذهبى است نه جوهر دين.مردم، كشيشان و روحانيان و پيروان آئينها را مى‏بينند و آنها را ملاك سنجش قرار مى‏دهند نه حقيقت دين را.

كواكبى مى‏گويد: دو استبداد دينى و سياسى همكار يكديگرند ومردم را به جايى مى‏كشانند كه حاكم ستمكار را همچون خداى معبود،تعظيم و عبادت كنند و همين امر در امتهاى پيشين سبب شده بود كه‏مستبدان متناسب استعداد ذهن و فهم رعيت، ادعاى الوهيت نمايند، درنظر وى از ميان رفتن يكى از دو استبداد نابودى آن ديگرى را درپى‏دارد.

بنابراين بسيار اتفاق افتاده است كه مستبدانى سخن از دين‏گفته‏اند، يا به ترويج افكار و عقايدى به نام دين پرداخته‏اند زيرا آن رابهترين وسيله براى تحميل خواسته‏هاى خود مى‏دانسته‏اند. كواكبى به‏تحريف اديان الهى از اين رهگذر اشاره مى‏كند و روشن مى‏سازد كه‏چگونه مسيحيان تعبير پدر و پسر را كه انجيل به‏عنوان مجاز نسبت‏به‏خدا و عيسى بكا برده است، حقيقى تلقى كرده و آئين توحيدى‏عيسوى را به شرك آلوده‏اند.

به عقيده وى، جباران مستبد، ترويج اين انديشه را براى اغراض‏خويش سودمند مى‏دانسته‏اند. از نظر او، برخى از مسلمانان نيز باتفاسير و برداشتهاى نادرستى كه از مفاهيم اسلامى چون قضا و قدرداشته‏اند، از مسير توحيد جدا شده‏اند و اين انديشه اصلاحگرانه راوسيله افساد جامعه ساخته‏اند. ⁽²⁾

در حالى كه توحيد يا ايمان به يگانگى خداوند، زيربناى عقايدپيروان اديان آسمانى است. مصلحان دينى بر اين باورند كه اگر توحيدبه مفهوم درست آن درك و بكار گرفته شود، اصلاح همه امور فرهنگى،اجتماعى و سياسى را دربر دارد; زيرا كلمه لا اله الا الله به‏عنوان نخستين‏شعار توحيد، خود روشنگر اين معناست. بنابراين باور داشتن اين‏شعار دربردارنده دو مرحله متضاد نفى و اثبات است، نفى پرستش وسلطه و حاكميت همه خدايان ساختگى (اله‏ها و آلهه‏ها) و در برابرپذيرش ذات يكتاى بى‏همتا به‏عنوان خالق و مالك و حاكم و مدير ومدبر همه هستى، از روشن‏ترين مفاهيمى است كه از اين شعار مقدس‏بدست مى‏آيد.

نفى و زدودن همه چيزهايى كه بر قلب و روح انسان سلطه دارد،به‏عنوان بزرگترين موانع رشد و تكامل انسان، زمينه‏ساز ذهنى، فكرى‏و فرهنگى پراهميتى است‏براى پذيرش نظام اعتقادى و اجتماعى‏اى كه‏در آن جز كمال و جمال مطلق حاكميت ندارد. ⁽³⁾ از اينرو كواكبى مانند ديگر انديشوران اصلاح‏طلب مسلمان درعصر جديد، به اهميت عنصر توحيد تاكيد مى‏ورزيد، به همين جهت‏مى‏گويد: «نبى اكرم عليه افضل الصلوة والسلام، مدت ده سال بامشكلات فراوان مردم را فقط بر توحيد دعوت كرد و امت‏خويش راموحد ناميد. خداوند هم يك چهارم قرآن كريم را درباره توحيد نازل‏فرمود و دين خود را بر كلمه لا اله الا الله بنيان نهاد و اين كلمه رابه‏خاطر حكمتى، بهترين ذكرها شمرد براى اينكه يك مسلمان وقتى درايمان خويش راسخ شد بايد هميشه شرك را از فكر خود بزايد. ⁽⁴⁾ كواكبى معتقد بود كه توحيد اسلام اگر درست فهميده شود ومردم مفهوم حقيقى كلمه توحيد يعنى لا اله الا الله را درك كنند به‏استوارترين سنگرهاى ضداستبدادى دست مى‏يابند، زيرا با اين‏برداشت هيچكس و هيچ چيز را معبود خويش نمى‏شمارند و در برابرغير از خدا، هرگز كرنش نمى‏كنند.

از اينرو بر اين باور بود كه «توحيد در هر ملتى منتشر گشت‏زنجير اسيرى را درهم شكست و از آن زمان، مسلمانان گرفتار اسيرى‏شدند كه كفران نعمت مولى و ظلم به نفس و ديگران در ايشان شيوع‏يافت. ⁽⁵⁾

كواكبى باور دارد كه: «مذهب اسلام نخست‏با حكمت و عزم بناى‏شرك را به‏كلى منهدم ساخته و قواعد آزادى سياسى كه ميانه قانون‏دموكراسى و اريستوكراسى است را استوار ساخته و اساس آن را برتوحيد نهاده و سلطنتى همچون سلطنت‏خلفاى راشدين به‏ظهورآورده كه تاكنون روزگار مانند آن در ميان آدميان نياورده است.»

شايد اين تحليل از سيستم سياسى اسلام كه مرز ميان دموكراسى‏و اريستوكراسى است، براى نخستين بار توسط كواكبى مطرح شده‏باشد.

كواكبى حكومت‏خلفاى راشدين را حتى در تاريخ اسلام بى‏نظيرمى‏داند مگر حكومت افراد نادرى چون عمر بن عبدالعزيز، مهتدى‏عباسى ونورالدين شهيد را كه به عدالت و دادورى مشهور بوده‏اند.

كواكبى علت توفيق خلفاى راشدين را فهميدن قرآن و عمل به‏دستورات آن مى‏شمارد، و ثمرات آن را، مساوات و همدلى بامستضعفان، اتحاد، شفقت و برادرى درميان مسلمانان، همكارى وهميارى اجتماعى مؤمنان مى‏داند.

آنگاه كواكبى از آموزه‏هاى قرآن درباره عدل و مساوات وناسازگارى تعليمات آن با استبداد، شواهدى بيان مى‏كند بويژه آياتى كه‏اميران را امر به مشورت كرده است، سپس مى‏نويسد:

«پس هويدا گرديد كه نظام اسلامى براساس اصول دموكراسى‏يعنى همگانى و شوراى اريستوكراسى يعنى هيئت‏بزرگان بنا نهاده‏شده‏». ⁽⁶⁾

كواكبى با اين توصيف كه اسلام شريعت آسانگير و ساده است،سختگيريها و تفسيرهاى ناروا از اسلام را، برخاسته از نادانى وستمگرى مى‏شمارد.

از نگاه او آنچه به نام اسلام در جامعه حضور دارد، قابل پيروى وفهم و عمل نيست و چندان با روح و فطرت بشرى ناسازگار است كه‏كسى جرات تبليغ آن را ندارد. و در واقع، چنين دريافت و برداشتى ازدين، از پويايى و اصلاح جامعه، سترون و فاقد عناصر سازنده‏اى چون‏امر به معروف و نهى از منكر است.

او مى‏نويسد: كه برخى از عالمان و روحانيان بى‏تقوا و دنيادار باتقليد و اقتباس از راهبان و كاردينالهاى مسيحى، براى خود امتياز قائل‏شدند و گروهى از نادانان و ساده‏دلان را به ستايش و پرستش خويش‏واداشتند، اينان براى آنكه به رياست‏خويش ادامه دهند، همانند كاهنان‏كاتوليك كه فهم انجيل را در انحصار خود داشتند و يا همانند قسيسان‏يهود كه درب اخذ مسائل از تورات را مسدود ساختند و به كتاب تلمودتمسك نمودند و خرافات را در ميان مردم گسترش دادند، بدعتها وپيرايه‏هاى ناروا بر دين بستند، و آن را زشت روى نمودند. به‏نظركواكبى، اينها جلوى شناخت مردم را گرفته‏اند و مانع آشكار شدن‏جوهر دين و حقيقت قرآن شده‏اند بگونه‏اى كه معجزات كتاب خداتاكنون بر پيروانش مكتوم مانده است. ⁽⁷⁾

علوم جديد

جاذبه علوم جديد و تفاخر غربيان بعنوان كاشف و مخترع آن و تحقيركردن مسلمانان از يك سو، و غيرت و تعصب دينى كواكبى از سويى‏ديگر، سبب شده است كه مانند بسيارى از متفكران مسلمان عصرخويش بر اين نكته تاكيد ورزد كه:

«علم در اين قرنهاى اخير، حقايق و طبايعى كشف نموده كه همه‏را به كاشفان و مخترعان اروپايى و آمريكائى نسبت داده، ولى چون درقرآن تدبر شود اكثر آنها با صراحت و يا با اشارت در آن ذكر گرديده‏است‏» ⁽⁸⁾ .

از اين جهت او پاره‏اى از فرضيات و كشفيات علمى را يادآورمى‏شود و دسته‏اى از آيات قرآن را براى آنها شاهد مى‏آورد.

روشن است كه قرآن مجيد، متكفل قوانين جزئى علوم نيست، اماافق وسيع را نشان مى‏دهد و راه عروج به عالى‏ترين درجات علمى راباز مى‏نمايد; چه راهنمائى به افق وسيع دانش بهتر از آن كه به همه‏عالميان ندا در داده است «والله خلقكم وما تعملون‏».

كوته نظران چنان مى‏پندارند كه مصنوعات امروزى چون ساخته‏دست انسانى است، مخلوق خدا نيست، ولى قرآن از پيش توجه داده كه‏آنچه دست صنعت انسانى به‏وجود آورد، از دو جهت مخلوق خداست. يكى‏از جهت آن كه محصول قدرتى است كه خداوند در بشر به وديعه‏گذاشته، ديگر از آن جهت كه آدمى به خواص و آثارى كه در موجودات‏نهفته بوده است، پى برده و طريقه استفاده از آن را بدست آورده، پس‏ابداع از او نيست و خداوند است كه «بديع السموات والارض‏» مى‏باشد. ⁽⁹⁾

استبداد و علم

به عقيده كواكبى، مادامى كه رعيت احمق نباشد و در تاريكى جهل وصحراى حيرت گمراه نگرديده، بنده گرفتن و ستم بر او امكان ندارد. وچون علم نور است و خداوند نور را آشكار كننده و پر حرارت ونيرودهنده آفريده، خير را برملا و شر را رسوا مى‏نمايد. و در نفسهاحرارت و در سرها غيرت ببار مى‏آورد. ⁽¹⁰⁾

البته مستبد از هر دانشى نمى‏هراسد بلكه از دانشى بيم دارد كه‏علم زندگانى بياموزد مانند: حكمت نظرى، فلسفه عقلى، حقوق امم،سياست مدنى، تاريخ تحليلى، خطابه ادبى و غير اينها از علومى كه‏ابرهاى جهل بردارد و آفتاب درخشان طالع نمايد. مستبد از علمى‏مى‏ترسد كه عقلها را گسترش دهد و مردمان را آگاه سازد و به آنان‏بفهماند كه انسان چيست؟ حقوق او كدام؟ آيا او مغبون است؟ چگونه‏حقوق خويش را مطالبه نمايد و چسان آن را حفظ كند؟

مستبد از ناآگاهى مردم خوشحال مى‏شود، زيرا با بهره‏گيرى ازنادانى و غفلت آنها مالهايشان را به غارت مى‏برد، و آنان چون خويش‏را دست‏تنگ و نيازمند مى‏بينند، براى ادامه زندگى خود، از او ستايش‏مى‏كنند. حاكم مستبد مى‏كوشد تا اختلاف درميان مردمان افكند وايشان را به جان هم اندازد، تا براى تامين امنيت و ايجاد نظم، به تدبير وسياست وى افتخار كنند. و هنگامى كه اميال آنها را بر باد دهد، بگويندچه مرد گشاده‏دستى هستى! و چون كسى كشته شود و اعتنايى نكند،بگويند چه انسان رحيمى است.

و اگر كسانى با ستم وى بستيزند، توسط همين مردم ناآگاه آنان‏را از ميان بردارد، انگار كه شورشيان ستمگر بوده‏اند. بالاخره‏عوام به‏خاطر ترسى كه از نادانى ناشى مى‏شود با دست‏خود همديگررا مى‏كشند ولى چون جهل آنان برطرف شود، ترس ايشان از ميان‏برود و وضع دگرگون شود و مستبد ناگزير بر خلاف طبع خويش‏و ليكن امين و رئيسى عادل گردد و از انتقام بهراسد و چون پدرى‏بردبار از دوستى لذت برد.

در اين هنگام زندگى پسنديده و گوارا شود، آسايش و آرامش وعزت و سعادت رخ بنمايد، و حاكم بيشتر از اين وضع لذت ببرد زيرا اودر دوره استبداد بدبخت‏ترين مردمان بوده است; چنانكه در آن زمان بابغض به وى مى‏نگريستند و او به اندازه چشم به‏هم زدن از آنان ايمن‏نبود. ترديدى نيست كه ترس مستبد از كينه رعيت افزونتر است ازهراس رعيت از او، زيرا ترس وى، از روى آگاهى و انتقام به حق است،ولى ترس رعيت از روى زبونى موهومى كه برخاسته از نادانى است.ترس او از بهر جان و ترس اينان از بهر نان. و هرچند كه ظلم وبى‏اعتدالى مستبد فزونى گيرد، ترسش از مردم بيشتر شود، تا جايى كه‏از اطرافيان و خواص خويش بترسد و حتى از خيالات خود وحشت‏نمايد و چه بسا كه فرجام كار مستبدان ضعيف‏القلب به ديوانگى‏انجامد. ⁽¹¹⁾

كواكبى مى‏گويد: چون بخواهند پيشينه استبداد و آزادى را درملتى بررسى نمايند، لغت آن قوم را موردپژوهش قرار دهند تا ببينندالفاظ تعظيم و تملق در آن بسيار است مانند زبان فارسى يا از اين جهت‏تهى است همچون لغت عربى!

خلاصه آنكه استبداد و علم از اسماء اضداد هستند و هر يك درمقام غلبه بر ديگرى مى‏باشند.

به همين جهت ميان آگاهان و استبدادگران همواره درگيرى ومبارزه وجود داشته است.

استبداد و بزرگى

كواكبى استبداد را ريشه همه فسادها مى‏داند و فرجام آن را بدمى‏شناساند. او پس از بحث درباره آثار شوم استبداد و نقش آن در تباه‏ساختن عقل و دين و علم، به اين نكته مى‏پردازد كه «استبداد با بزرگى‏حقيقى نيز سازگارى ندارد و مى‏كوشد تا آن را فاسد ساخته و مجد وعظمت دروغين را به جاى آن نهد. مقصود وى از بزرگى، احراز مقام‏حب و احترام در دلهاى مردمان است و البته اين خواسته‏اى طبيعى وشريف براى هر انسانى است‏». ⁽¹²⁾

زيرا ميل به كمال از فطرت آدمى سرچشمه مى‏گيرد و هر فردى‏مى‏كوشد تا واجد صفات و خصال برجسته باشد و اين ميل در آدمى آن‏اندازه شديد است كه برخى مى‏پرسند كه حرص بر مجد و عظمت‏شديدتر است‏يا حرص بر زندگانى؟

كواكبى خود حرص بر مجد و بزرگى را بر حرص بر زندگانى‏ترجيح مى‏دهد و آن را داراى لذتى روحانى مى‏شمارد و آن را نزديك به‏لذت عبادت مى‏داند و در نزد حكيمان با لذت علم برابر، و در نزداميران از لذت مالك شدن زمين و ماه افزون، و در نزد فقيران از لذت‏توانگر شدن ناگهانى برتر مى‏شمارد. ⁽¹³⁾

از اينرو نظر ابن‏خلدون را به نقد مى‏كشد; زيرا ابن‏خلدون درمقدمه تاريخ خود، آزمندى در دنيامدارى را بر حرص در شرافتمندى‏و بزرگوارى ترجيح مى‏دهد و از حضرت امام حسين(ع) و مانند وى،كه مرگ شرافتمندانه را از زندگى ذلت‏بار برتر دانستند انتقاد مى‏كند ومى‏نويسد:

«و اما صحابه ديگر، جز حسين، خواه آنان كه در حجاز بودند وچه كسانى كه در شام و عراق سكونت داشتند و با يزيد همراه بودند وچه تابعان ايشان، همه عقيده داشتند كه هرچند يزيد فاسق است، قيام برضد وى روا نيست، چه درنتيجه چنين قيامى هرج و مرج و خونريزى‏پديد مى‏آيد و به‏همين سبب از اين امر خوددارى كردند و از حسين‏پيروى نكردند و در عين حال به عيب‏جوئى هم نپرداختند و وى را به‏گناهى نسبت ندادند، زيرا حسين مجتهد بود و بلكه پيشواى مجتهدان‏بود، و نبايد به تصور غلط كسانى را كه به مخالفت‏با حسين برخاسته واز يارى كردن به وى دريغ ورزيده‏اند به گناهكارى نسبت دهى، زيرابيشتر ايشان از صحابه بشمار مى‏رفتند و با يزيد همراه بودند و به قيام‏كردن برضد وى عقيده نداشتند» ⁽¹⁴⁾ . و بدين‏گونه ابن‏خلدون غيرت‏دينى، بزرگ‏منشى و آزادگى امام حسين(ع) را محكوم مى‏نمايد وبى‏همتى و زبونى اشخاص عافيت طلب و دنياپرست را توجيه مى‏كند،البته او كارهاى يزيد را هم موردتاييد قرار نمى‏دهد و درباره اومى‏نويسد:

«و نيز نبايد تصور كرد كه يزيد هرچند فاسق بوده، ولى چون‏گروهى از صحابه پيامبر قيام بر ضد وى را جائز نشمرده‏اند، پس افعال‏او هم در نزد ايشان صحيح بوده است، بلكه بايد دانست كه فقيهان‏قسمتى از كرده‏هاى خليفه فاسق را نافذ مى‏شمرند كه مشروع باشد ويكى از شرايط جنگيدن با كسانى كه بر ضد خلافت قيام مى‏كنندبه‏عقيده ايشان اين است كه به فتواى امام عادل باشد و در مساله‏اى كه‏موردبحث ما است امام عادلى وجود ندارد و بنابراين جنگيدن حسين‏با يزيد و هم جنگيدن يزيد با حسين هيچكدام جائز نيست. ⁽¹⁵⁾

همچنان كه نقل شد ابن‏خلدون يزيد را فاسق و عمل وى رامحكوم مى‏كند ولى از سويى عمل حسين(ع) و اصحاب او را از روى‏اجتهاد و موافق با حق مى‏شمرد و از طرف ديگر سكوت و مخالفت‏برخى از صحابه در برابر آن حضرت را نيز از روى اجتهاد و موجه‏تلقى مى‏كند.

كواكبى در پاسخ اين نظر مى‏نويسد:

«ائمه اهل‏بيت عليهم السلام معذور بودند كه جانهاى خويش به‏مهلكه مى‏افكندند، چه ايشان همگى آزادگان و نيكوكاران بودند و طبعامرگ با عزت را بر زندگى رياكارانه و با ذلت ترجيح مى‏دادند.همان‏زندگى زبونى كه ابن‏خلدون گرفتار آن بود - و بزرگيهاى آدميان رادر اقدام بر خطر نسبت‏به خطا مى‏داد - و اين بيان خويش را فراموش‏كرده كه گفته‏اند: «مرغان شكارى و وحشيان غيور از بچه آوردن درقفس اسارت ابا دارند، بلكه طبيعتى در ايشان وجود يافته كه انتحار رااختيار نمايند، تا از قيد ذلت رهايى يابند» ⁽¹⁶⁾ .

كواكبى مجد و عظمت را به انواعى تقسيم مى‏كند: يكى «مجدكرم‏» كه عبارت است از بخشيدن مال در راه مصلحت عامه، و اين‏ضعيف‏ترين اقسام بزرگى مى‏باشد. و ديگر «مجد علم‏» و آن عبارت‏است از نشر دانشهاى سودمند در ميان مردم.

سوم: مجد نبالت: است كه عبارت از بذل جان در راه يارى‏رسانيدن به حق و اين برترين مرتبه مجد است.

كواكبى براى اين گفته خويش، مثالهايى از تاريخ آورده است، وى‏در برابر «مجد» «تمجدد» يا بزرگى كاذب را قرار مى‏دهد و آن عبارت ازاين است كه انسان خود مستبد كوچكى باشد در كنف حمايت مستبدبزرگترى. او بر اين باور است كه كسانى كه داراى چنين خصلت وروحيه‏اند، افرادى ضعيف‏النفس و فرومايه‏اند كه توسط مستبد بزرگتربكار گمارده شده‏اند، اينان دشمنان عدل و ياران ستمگرند و به اندك‏منصب و مرتبه‏اى فريفته مى‏شوند بگونه‏اى كه براى خوشامد او به هرجنايتى دست مى‏زنند.

و از آنجا كه حكومت مستبده، استبداد را در همه فروع حكومت‏آشكار مى‏گرداند، استبداد از مستبد بزرگتر به پاسبانان و از پاسبانان به‏فراشان و از آنان به كناسان كوچه و خيابان مى‏رسد و هر طبقه از اينان درجلب رضايت طبقه مافوق خود كوشش مى‏نمايد و از جلب محبت‏مردمان سرباز مى‏زند. زيرا بزرگ‏نمايى در گرو خدمت و رضايت‏مستبد بزرگتر است نه انجام كارهاى نيك و كسب ارزشهاى دينى وانسانى. ⁽¹⁷⁾

استبداد با مال

كواكبى نابرابريهاى اجتماعى را از آثار استبداد مى‏داند، او به خلاف‏بسيارى از روشنفكران معتقد است تبعيض ميان زنان و مردان‏شهرنشين، كه نتيجه حاكميت استبداد است‏ستمى بزرگ بر مردان بوده‏است، زيرا زنان را به گمان حفظ پاكدامنى و يا ظرافت، به كارهاى سهل‏واداشته و كارهاى سخت و شجاعت و كرم و فداكارى را از وظايف‏مردمان بشمار آورده است و درنتيجه حاصل دسترنج ايشان را از روى‏ستمكارى ميان زنان قسمت مى‏كنند.

ديگر از نمونه‏هاى اين نابرابرى و ظلم، صرف كردن ثروت‏زحمتكشان در ميان رجال سياسى، صاحبان صنايع تجملى، بازرگانان‏حريص، محتكران و... مى‏باشد كه بيش از يك درصد جمعيت نيستند.او معتقد است كه گر چه مال خوب و سودمند است اما به شرطى خوب‏است كه با عدالت‏بدست آيد و در راه درست مصرف شود.

همچنين كواكبى مى‏گويد: اسلام بنيانگذار عدالت اجتماعى است‏و بيش از دو قرن از ظهور آن نگذشت كه در حوزه فرمانروايى‏مسلمانان بينوايى كه به او صدقه دهند يافت نمى‏شد. چه آنكه اسلام‏حكومت دموكراسى و عادلانه‏اى بنا نهاد كه ملتهاى متمدن عالم ازجمله اروپائيان در آرزوى آن بسر مى‏بردند.

گرفتن زكات از ثروتمندان و تقسيم آن ميان نيازمندان، مالكيت‏عمومى اراضى موات، وضع خراج بر زمينهايى كه ملك عامه مسلمانان‏است; همه نشانگر آن است كه مقررات اسلام در جهت پيشگيرى ازانباشته كردن ثروت وضع شده است، زيرا «جمع آمدن ثروت مفرط دردست‏يك فرد، توليد استبداد مى‏كند».

بنابراين ثروت اندوزى از روى حرص قبيح شمرده شده است وگردآوردن مال تنها به سه شرط جائز مى‏باشد.

1 - به طريق مشروع و حلال باشد;

2 - موجب تنگى معاش ديگران نشود;

3 - از اندازه حاجت تجاوز نكند.

كواكبى در ذيل هر شرط توضيحاتى مى‏دهد و مثالهايى مى‏آورد.او احتكار ضروريات، مزاحمت صنعتگران و كارگران ضعيف، گرفتن‏اموالى كه شارع آن را مباح شمرده به قهر و غلبه، مانند چراگاهها واراضى موات، را با ضوابط اسلامى سازگار نمى‏يابد و براى نمونه به‏ستمهاى انگليسى‏ها به مردم ايرلند اشاره مى‏كند و تصاحب زمينهاى‏ايرلند را توسط انگليسيان، نقض آشكار حقوق انسانها مى‏شمارد.

كواكبى آراى برخى از اقتصاددانان درباره ربا را نقل مى‏كندو اذعان مى‏نمايد كه گرچه آن نظريات از حيث ترقى ثروت درست‏است ولى با ارزشهاى اخلاقى ناسازگارى دارد، زيرا مايه استوارى‏استبداد داخلى و خارجى مى‏گردد و سبب بهره‏كشى از ناتوانان و ظلم‏بر آنان مى‏شود.

او بر اين باور است كه ثروت برخى از افراد در سلطنت عادله‏بسى زيانبار است تا در سلطنت مستبده، زيرا توانگران در سلطنت‏عادله، امكانات مادى خويش را در فاسد كردن اخلاق مردمان و از ميان‏بردن مساوات و ايجاد استبداد صرف مى‏كنند، اما توانگران سلطنت‏استبداد، ثروت خويش را در نشان دادن شكوه و جلال و ترسانيدن‏مردمان و بزرگ‏نمايى و عيش و عشرت بكار مى‏گيرند. ⁽¹⁸⁾

استبداد و اخلاق

كواكبى معتقد است كه استبداد خوى و اخلاق مردم را فاسد مى‏كند،اميال طبيعى و اخلاق فاضله را تغيير مى‏دهد، اراده و اعتماد به نفس رااز افراد سلب مى‏كند، عاطفه را مى‏كشد، ريا و نفاق و بدگمانى را درجامعه زنده مى‏نمايد، ترس را غالب مى‏گرداند، بگونه‏اى كه همه را ازشهادت به حق، افشاى معايب، امر به معروف و نهى از منكربازمى‏دارد.

لذا ملتهاى آزاد از قيد استبداد، آزادى خطابه و قلم را جارى‏ساخته و فقط تهمت و نسبتهاى زشت را استثنا كرده‏اند.

كواكبى مى‏گويد: انبياء عليهم السلام، براى نجات بشر، اين راه وروش را برگزيدند كه پيش از هر كار عقلهاى مردمان را گشودند تا كسى‏را بجز ذات خداوند تعظيم نكنند و جز فرمان او به فرمانى گردن‏ننهند.پس از آن جهد ورزيدند تا عقلها را به مبادى حكمت نورانى‏نمايند و بفهمانند كه چگونه اراده و آزادى فكر و عمل را كسب كنند وبا اين معنى قلعه‏هاى استبداد را ويران ساخته و سرچشمه فساد رامسدود نمودند.

حكماى سياسى قديم در پيمودن اين راه از انبياء عليهم السلام‏پيروى كردند، اما برخى از متاخرين غربى، ملت را از چهارچوبه دين‏بيرون بردند و او را به وادى تربيت طبيعى كشاندند به اين گمان كه‏نظم‏پذيرى براى بشر امرى فطرى است.

اينان دين و استبداد را با هم مساوى پنداشتند; در حالى كه اينگونه‏نيست‏بويژه درباره اسلام، كه علم را آزاد و عمومى ساخت، و به همه‏جا صادر كرد چنانكه از طريق اعراب مسلمان به اروپا منتقل گرديد وآنان را به شاهراه ترقى هدايت كرد.

كواكبى روحيات شرقيان و غربيان را از هم متمايز مى‏داند;اروپائيان را مردمى مادى، انتقامجو، خودخواه، حريص، در معامله‏سختگير، و بى‏بهره از آموزه‏هاى مسيحيت‏شرقى، اما اهل مشرق رااهل ادب، رافت قلب، برخوردار از سلطنت عشق، پايبند به وجدان ورحمت، متصف به سهل‏گيرى و قناعت معرفى مى‏كند.

كواكبى معتقد است‏شرقيان نيز مى‏بايست آينده‏نگرى و قاطعيت‏را پيشه خود سازند. ⁽¹⁹⁾

استبداد و تربيت

كواكبى پس از بحث درباره استبداد و اخلاق، نقش استبداد در تربيت‏انسانها را بررسى مى‏كند. او نخست‏به تحليل استعداد انسان در اين‏زمينه مى‏پردازد و مى‏گويد: خداوند استعداد صلاح و فساد در وجودآدمى آفريده است و او به حسب نوع تربيت مى‏تواند برتر از فرشتگان‏و يا پست‏تر از شياطين شود. ولى در آغاز، تربيت پدر و مادر سبب‏بكارگيرى استعداد وى در راه صلاح و فساد مى‏گردد، پس از آن، مربيان‏و آموزه‏هاى دينى است كه در تربيت آدمى نقشى مهم را به‏عهده دارد.البته نقش همسر را نيز نمى‏توان فراموش كرد و سرانجام محيط و نظام‏اجتماعى و سياسى است كه جسم و روح او را تحت‏تاثير قرار مى‏دهد.

او بر اين عقيده است كه سلطنت‏هاى منظم، تربيت مردم را قبل ازولادت آنها درنظر دارند، بدين طريق كه قوانين ازدواج را نيك وضع‏مى‏كنند و پس از تولد با استخدام قابله‏ها و آبله‏كوبان و پزشكان از آنهامراقبت مى‏نمايند، پرورشگاه براى كودكان سرراهى تاسيس مى‏كنند، ومكتب و مدرسه به جهت آموزش داير مى‏سازند، و درپى آن‏تماشاخانه‏ها، انجمن‏ها، كتابخانه‏ها و موزه‏ها، برپاى مى‏دارند ومقررات حفظ آداب و حقوق وضع مى‏نمايند و سنتهاى قومى واحساسات ملى را تقويت مى‏سازند.

اما حكومتهاى استبدادى نه تنها كه هيچگونه مراقبتى در تربيت ورشد انسان نمى‏نمايند بلكه همواره در فساد جسم و روح او مى‏كوشند.

استبداد، هم اخلاق را فاسد مى‏كند و هم دين را، اخلاص را ازبندگان و خلوص را از مذهب مى‏ستاند; نه نمازهايشان آنها را از منكربازدارد و نه روزه‏هايشان از بند هواى نفس برهاند. آنطور كه حكمت وسر عبادات فهميده گردد بكار گرفته نشود. و همچنين برخى‏آموزه‏هاى مذهبى را از محتواى حقيقى تهى و دست‏آويزى براى‏تسليت و آرامش و بى‏تفاوتى مسلمانان قرار دهد.

كواكبى به نمونه‏اى از احاديث كه مورد سوءاستفاده برخى ازمسلمانها قرار گرفته اشاره مى‏كند و با ذكر احاديث ديگرى،كج‏فهمى‏هاى آنان را مى‏شناساند.

كواكبى مى‏گويد: افرادى كه در نظام استبدادى بسر مى‏برند،تحت‏تاثير روحيات حكام و خواسته‏هاى آنان، به لذتهاى زودگذرمادى همچون پر كردن شكم و تهى كردن شهوت بسنده مى‏كنند و ازلذتهاى روحانى مانند: لذت دانش آموزى، بخشش مال، رفع حاجتهاى‏مؤمنان، تسخير قلوب مردمان، باز مى‏مانند.

كواكبى، به شكل‏گيرى شخصيت انسانها در حكومتهاى‏استبدادى اشاره مى‏كند و كيفيت رشد و تربيت آنها را در اين جوامع‏موردبررسى قرار مى‏دهد.

در نگاه او، انسان اسير استبداد، ناگزير: ترسو، ظالم، حسود وبخيل بار مى‏آيد، در برابر قدرت مافوق خود، متواضع و چاپلوس ورياكار، درمقابل زيردست‏خود، سختگير و ستمكار و نسبت‏به‏هم‏رديف خويش حسود و مكار مى‏گردد. ⁽²⁰⁾

رهايى از استبداد

كواكبى رهايى از استبداد را در گرو آگاهى مردم از حقوق اساسى ودانش سياسى مى‏داند. همچنين آشنايى با حقوق متقابل مردم وحكومت، مساوات، عدالت، آزادى، شيوه سلطنت و اداره مملكت،وظايف دولت، حفظ امنيت عموم و قدرت قانون، چگونگى عدالت درقضاوت، نگاهبانى از دين و نژاد و لغت، عادات و آداب و سنن ملى ازروى حكمت، تقسيم كار و برقرارى ماليات، شكل وضع قوانين وتفكيك قواى مملكت، گسترش علوم و معارف، زراعت و صنعت وتجارت، عمران و آبادى مملكت را ضرورى مى‏شمارد.

كواكبى اين مباحث را بگونه‏اى پرسشى مطرح مى‏سازد وبگونه‏اى تلويحى گاه بدان پاسخ مى‏گويد، اما در برخى از موضوعات‏جوابى روشن ارائه نمى‏كند. از جمله با آنكه معتقد است‏به آميختگى‏دين و سياست، ولى در پايان گويا تحت‏تاثير واقعيتهاى موجود،موضعى ديگر اختيار مى‏كند و از اين كه حكومت در امور دينى دخالت‏كند واهمه دارد. او حفظ دين را وظيفه سلطنت مى‏شمارد، اما دخالت‏سلطنت را در امر دين به صواب نمى‏بيند زيرا كه مى‏ترسد با نام مذهب‏به زجر و قهر متوسل شوند و حرمت دين دريده شود.

البته اين سخن كواكبى بازتاب فساد و استبداد خلافت عثمانى‏بوده كه دين وشريعت را پوششى براى ستم به ملت و غارت آنان‏مى‏ساخته است.

لذا مجددا به مبحث تفريق در ميان قدرتهاى سياسى و دينى وآموزشى مى‏پردازد و مى‏نويسد: «آيا جمع كردن درميان دو اقتدار يا سه‏اقتدار در يك نفر روا باشد؟ يا بايد هر وظيفه‏اى از سياست و دين وتعليم، مخصوص به يك نفر باشد؟ تا به‏خوبى بدان قيام نمايد؟ و نبايدهر سه در يك نفر جمع آيد، مبادا اقتدارش قوت گيرد». ⁽²¹⁾

ديگر آنكه از ميان بردن استبداد و اصلاح حكومت را بايد ازدستگاه انتظار داشته باشند يا از خردمندان و بزرگان ملت. به‏عقيده اوملت تا امور ذيل را درنيابند مستحق آزادى نيستند:

اول - ملتى كه تمامى آنها يا اكثر ايشان دردهاى استبداد را احساس‏نكنند مستحق آزادى نيند.

دوم - در برابر استبداد به سختى مقاومت نكنند بلكه با آن باملايمت و به‏تدريج مبارزه نمايند.

سوم - واجب است پيش از مقاومت استبداد، تامل نمايند تااستبداد را بر چه چيز بدل كنند كه امور مختل نشود.

كواكبى، در جايى ديگر نيز بر اين نكته تاكيد ورزيده است، و البته‏اين آينده‏نگرى و دغدغه او نسبت‏به نظام جايگزين، وجه امتياز وى ازساير مصلحان مسلمان است.

كواكبى عوامل و زمينه‏هاى شورش مردم عليه استبداد را نيز بعداز وقوع اين امور مى‏داند:

- پس از يك واقعه خونين كه در پى انتقامجويى مستبد از مظلومى‏به وقوع پيوسته باشد.

- پس از پايان يافتن جنگى كه مستبد در آن شكست‏خورده ولى‏نتواند ننگ شكست را به خيانت‏سركردگان مملكت نسبت دهد.

- پس از آن كه مستبد اهانتى به دين نمايد و بويژه آن كه اين اهانت‏با استهزاء او همراه باشد.

- در هنگامى كه مردم در تنگناى اقتصادى قرار گيرند و زندگى برعموم آنها سخت گردد.

- در هنگامى كه قحطى و گرسنگى پيش آيد و مردم، مستبد راهمراه و همدرد خويش نبينند.

- پس از جريحه‏دار كردن احساسات و عواطف مردم مانند آن كه‏متعرض ناموس آنها شود و يا در ممالك شرق حرمت جنازه‏اى بشكندو يا در ممالك غرب قانون‏شكنى كند.

- بعد از دوستى و نزديكى با فردى بدنام كه مردم او را دشمن‏شرف خويش دانند. ⁽²²⁾

البته كواكبى در كنار موضوعات و مطالب يادشده، آگاهيهاى‏بسيار ديگرى از انديشه‏هاى روزگار خويش به‏دست مى‏دهد، كه براى‏همه پژوهشگران تاريخ و سياست، بس مغتنم و پرفايده مى‏باشد. بويژه‏هوش سرشار مؤلف سبب گرديده كه نكات ريز و ظريف و ابتكارى فراوانى‏دستگير خواننده شود. چنانكه نقطه‏ضعفى را در «نهضتهاى مشرق‏زمين‏» نشانه رفته كه تا آن روزگار پيشينه نداشته است او مى‏گويد:

«شرقى در باب ستمكار مستبد، خويش اهتمام ورزد; ولى چون‏او برطرف شود، فكر ننمايد تا كدام كس جانشين او شود».

انگيزه احياى اين كتاب

بى‏ترديد انديشه سياسى در اسلام معاصر، دست‏آورد جهاد علمى وعملى انديشوران مسلمان در طول دو قرن اخير است، اين ميراث‏گرانسنگ كه بخش عظيمى از آن هنوز هم بگونه آثارى مخطوط دركنج كتابخانه‏ها دور از دسترس پژوهشگران قرار دارد، پشتوانه‏اى‏وزين و متين براى عصرها و نسلهاى پسين مى‏باشد.

به‏همين جهت در سالهاى نخست پيروزى انقلاب اسلامى ايران،ضرورت احياى آثار يادشده، مورد اتفاق تنى چند از دوستان فرهيخته‏قرار گرفت و درپى آن، تصحيح ترجمه كتاب «طبايع الاستبداد ومصارع الاستعباد» كه مهمترين اثر مستقل در اين زمينه است‏به‏عنوان‏گام نخست‏به اينجانب پيشنهاد گرديد.

لازم به يادآورى است كه كتاب طبايع الاستبداد، اندكى پس ازمرگ مؤلف، توسط عبدالحسين ميرزاى قاجار به فارسى ترجمه و درسال 1325 ه . ق در تهران منتشر گرديده بود. پس از دسترسى بر نسخه‏كاملى از ترجمه يادشده در بخش كتابهاى نادر كتابخانه مركزى‏دانشگاه تهران تحت‏شماره 6684 ; حقير بى‏درنگ در صدد تصحيح وانتشارش برآمد. گرچه ترجمه مزبور كمى دشوار و ديرياب بود، اما باتوجه به قدمت و فخامت آن، احيا و انتشارش كارى بايسته به‏نظر آمد.البته دقت و صحت ترجمه را بسيارى از آگاهان ستوده‏اند، زيرا كه‏مترجم آن عبدالحسين ميرزا، پسر طهماسب ميرزا مؤيد الدوله پسرمحمدعلى ميرزاى دولتشاه است كه از تحصيل كرده‏هاى جديد و درنويسندگى بسيار زبردست، و در ترجمه متبحر بوده; آنگونه كه آثارگوناگونى از زبان فرانسوى و عربى به فارسى برگردانده و درسالخوردگى در كالج آمريكايى تهران زبان فارسى و عربى تدريس‏مى‏كرده است.

ولى اين ترجمه نيكو كه به خط خوش خطاط مشهور، مرتضى‏حسينى برغانى كتابت‏شده، على‏رغم زيبايى، عارى از پاره‏اى‏اشكالات نبود; از انشاى پر تكلف عصر مترجم كه بگذريم، سهويات‏خطاط، اغلاط املايى، رسم‏الخط قديمى، وجود جملات مبهم و مخل‏معنا، فقدان علائم سجاوندى، اثر مزبور را از نظرها انداخته بود.

مهمتر از اينها، زمان و مكان تاليف و مشرب فكرى مؤلف، درپاره‏اى از موارد شرح و نقدى مختصر را اقتضا مى‏نمود.

از اينرو حقير كوشيد تا با بضاعت مزجاة اين كتاب ارجمند رابدانگونه كه روا مى‏داند بيارايد و در دسترس انديشوران محترم قراردهد تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد.

خداى را سپاس مى‏گويم كه يكبار ديگر توفيق عطا كرد تا با دقت‏و تامل بر كتاب پر ارج «طبايع الاستبداد» نظر افكنم و با زدودن‏خطاهاى چاپهاى پيشين و افزودن مطالب نوين در پيش‏گفتار وپانوشتها، اين اثر را بگونه‏اى بديع، دراختيار خوانندگان محترم قراردهم.

در اينجا شايسته مى‏دانم كه از مدير محترم انتشارات دفترتبليغات اسلامى جناب حجة الاسلام سيد محمدكاظم شمس كه زمينه‏اين توفيق را فراهم كردند صميمانه تشكر نمايم.

محمدجواد صاحبى

پى‏نوشتها:

1) ر.ك: پيشين، ص‏49.

2) همان، ص‏50.

3) بنگريد به مقاله نگارنده تحت عنوان «نقش انديشه توحيدى در اصلاح اجتماعى‏»، كيهان‏انديشه شماره 36.

4) ام‏القرى، ص‏102.

5) طبايع الاستبداد، ص‏77.

6) طبايع الاستبداد، ص‏59.

7) طبايع الاستبداد، ص‏62، 63.

8) ر.ك: پيشين، ص‏64.

9) ر.ك: اعلام القرآن، دكتر محمد خزائلى، ص‏13.

10) ر.ك: طبايع الاستبداد، ص‏72.

11) ر.ك: پيشين، ص‏75 - 72.

12) ر.ك: پيشين ص‏81 .

13) همان، ص‏82 .

14) مقدمه ابن‏خلدون، ص‏416.

15) مقدمه ابن‏خلدون، ص‏417.

16) طبايع الاستبداد، ص‏82 .

17) ر.ك: پيشين، ص‏99 - 83.

18) پيشين، ص‏114 - 112.

19) همان، ص‏137 - 134.

20) پيشين، 155 - 142.

21) همان، ص‏194.

22) طبايع، ص‏195.