يك. زندگى موسى از هنگام تولّد تا خارج ساختن بنى اسرائيل از مصر. در اين بخش، مراحل قصّه چنين تصوير گشته اند:

2. وحى خداوند به مادر موسى كه فرزندش را در تابوتى نهد و در رودخانه افكنَد، با اين وعده كه نگاهبانى از او با خداست.

4. جست و جوى مادر موسى و يافتن وى و برگزيده شدن مادر به دايگىِ او.

6. ازدواج موسى با يكى از دختران پيامبر مدين.

8. هراس موسى از ديدار با فرعون و يارى خواستنش از خداوند كه برادرش هارون را پشتيبانش سازد.

10. اقدام موسى براى خارج ساختن بنى اسرائيل از مصر و نجات او و همراهانش پس از غرق شدن فرعون و سپاهش كه به تعقيب ايشان پرداخته بودند.

1. اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فىِ الاَْرْضِ وَجَعَلَ اَهْلَها شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طآئِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ اَبْنآءَ هُمْ وَيَسْتَحْيى نِسآءَهُمْ اِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ. وَنُريدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الاَْرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ. وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِى الاَْرْضِ وَنُرِىَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ.(8)

2. وَاَوحَيْنآ اِلى اُمِّ مُوسى اَنْ اَرْضِعيهِ فَاِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَاَلْقيهِ فِى الْيَمِّ وَلاتَخافى وَلا تَحْزَنى اِنّا رآدُّوهُ اِلَيْكِ وَجاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ.(9)

3. فَالْتَقَطَهُ الُ فِرْعَونَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا اِنَّ فِرْعَونَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما كانُوا خاطِئينَ . وَقالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَونَ قُرَّتُ عَيْن لى وَلَكَ لا تَقْتُلُوهُ عَسى اَنْ يَنْفَعَنآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ .(10)

خاندان فرعون يافتندش تا دشمنشان و سبب اندوهشان گردد. فرعون و هامان و لشكرهاشان خطا مى كردند . زن فرعون گفت: اين مايه شادمانى من و توست. او را مكشيد، شايد به ما سودى برساند يا او را به فرزندى گيريم. و نمى دانستند كه چه مى كنند.

مادر موسى را دل تهى شد. و اگر دلش را قوى نكرده بوديم كه از مؤمنان باشد، نزديك بود كه آن راز را فاش سازد . و به خواهر او گفت: از پى او برو. و زن بى آنكه آنان دريابند از دور در او مى نگريست . پستان همه دايگان را از پيش بر او حرام كرده بوديم. آن زن گفت: آيا مى خواهيد شما را به خانواده اى راهنمايى كنم كه او را برايتان نگه دارند و نيكخواهش باشند؟ پس اورا نزد مادرش برگردانيديم تا چشمان آن زن روشن گردد و غمگين نباشد و بداند كه وعده خدا حق است، ولى بيشترينشان نمى دانند.

1. اِذْ اَوْحَيْنآ اِلى اُمِّكَ ما يُوحى . اَنِ اقْذِفيهِ فِى التّابُوتِ فَاقْذِفيهِ فِى الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بالسّاحِلِ يَأخُذْهُ عَدُوٌّ لى وَعَدُوٌّ لَهُ وَاَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنّى وَلِتُصْنَعَ عَلى عَيْنى.(12)

2. اِذْ تَمْشى اُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْناكَ اِلى اُمِّكَ كَىْ تَقَرَّ عَيْنُها وَلا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنينَ فى اَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَر يا مُوسى.(13)

از مقايسه اين مراحل در دو سوره مزبور چنين مى توان نتيجه گرفت:

2. وحى خداوند به مادر موسى در سوره قصص و طه به گونه اى آمده است كه تصويرها در يكى، كامل كننده تصويرهاى ديگرى باشند. در سوره قصص، هدف آماده سازى ذهنى و روانى براى مادر موسى است تا توان برخورد با حادثه اى را كه در راه است بيابد. به همين دليل، لحن كاملا آرامش بخش و وعده دهنده است. با جوّ اين زمينه سازى روانى سازگار نيست كه نامى از تابوت برده شود كه صندوقى بوده چوبى و قاعدتاً گذاردن نوزاد در آن و به رود سپردنش خاطر آزار جلوه مى كرده است. امّا در سوره طه با تصويرى ناگهانى رو به روييم كه در آن، نقش مادر موسى در مواجهه با حادثه اى سنگين و رخ داده شده ترسيم مى گردد. پس اين دو نما از يك صحنه واحد، در حقيقت مكمّل يكديگرند. يكى به بُعد روحى نظر دارد و ديگرى به جنبه فيزيكى حادثه; يكى آماده سازى روانى را نشان مى دهد و ديگرى سنگينى و ناگهانى بودن رويدادى را كه مادر موسى براى برخورد با آن آماده مى شود. به عبارت ديگر، اين دو نما وقتى كنار هم نهاده شوند، كامل مى گردند. و همين است معناى عبرت آفرينى قصّه هاى قرآن: از آن جا كه هر قصّه پيام و مقصود خاصّى دارد، در هر يك نمايى انتخاب شده كه با آن پيام و مقصود تناسب داشته باشد. از سوى ديگر، نماى عرضه شده در سوره طه به نكته ظريف ديگرى نيز اشاره دارد; و آن، مشيّت و خواست قاهرانه خداوند است: «رود بايد او را به ساحل برساند و دشمن من و او، وى را بگيرد.» اين «بايد» حكايتگر حتميّتى است كه خداوند مقدّر فرموده است و با لحن ضربدار و قاطع و ناگهانى بودن رخداد سازگار است. اين نيز كمال بخش تصوير عرضه شده در سوره قصص است كه مادر را به آرامش فرامى خوانَد. به اين ترتيب، آيا ميان اين دو تناقضى يافت مى شود؟

3. در باب دستيابى مادر به موسى در خانه فرعون و گزيده شدن به دايگى او نيز نماى ارائه شده در سوره طه، گرچه بسى موجزتر است، دو جلوه تازه دارد: يكى اين كه فرعون دشمن خدا و موسى است; ديگر آن كه اين همه فقط به لطف وتدبير و القاى محبّت پروردگار صورت پذيرفته است. اين دو جلوه نيز از دو امر نو پرده بر نمى دارند، بلكه همان واقعه پيشين را تفسير و تتميم مى كنند. يكى تلويحاً از آن نبرد مستمرّ حق و باطل سخن مى گويد و ديگرى از مشيّت و قدرت پروردگار; و اين هر دو شأن تفسيرى دارند.

ناگفته نماند كه در سوره طه و نيز شعرا به مرحله پنجم اشاره اى رفته است. امّا اين اشاره از حالت تصويرى بى بهره است و تنها براى عبرت انگيزى و موعظه دهى، در سوره طه، و بيم انگيزى از سوى فرعون ، در سوره شعرا است و به هر حال جنبه يادآورى و تذكار دارد.

هَلْ اَتيكَ حَديثُ مُوسى . اِذْ نادئهُ رَبُّهُ بِالوادِ الْمُقَدَّسِ طُوَى . اِذْهَبْ اِلى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغى . فَقُلْ هَلْ لَكَ اِلى اَنْ تَزَكّى.(15)

و امّا مرحله هشتم، هراس موسى از ديدار با فرعون و هارون را به يارى خواستن، در جايگاه هاى متنوّع آمده است: طه، قصص، نمل، شعرا، و نازعات. در سوره طه با اين اجزا رو به روييم:

1. فرمان خداوند به موسى كه به سوى فرعون روان گردد.

3. يارى خواستن موسى از خداوند كه سينه اش را گشاده، كارش را آسان، و زبانش را گره گشوده سازد و برادرش هارون را پشتيبان وى قرار دهد.

در سوره قصص، اجزا از اين قرارند:

2. وصف كردن فرعون به زشتكارى.

4. يارى خواستن موسى از خدا كه برادرش هارون را پشتيبانش سازد، زيرا از او فصيح گفتارتر بوده است.

در سوره نمل، با اين اجزا رو به روييم:

2. وصف كردن فرعون و گروهش به زشتكارى.

پى‏نوشتها: