همان طور كه در اول بحث عرض كردم، اين مطالب براى دسته و جمعيت خاصى نيست؛ بلكه از طرف آن حضرت براى هر امير، هر وزير، هر حاكم، و هر فقيه، براى همه دنيا، همه بشر و همه افرادى كه زنده هستند، بخشنامه شده است. بخشنامه‏هاى آن حضرت همدوش قرآن است، و همانند قرآن تا روز قيامت واجب الاتباع مى‏باشد.

آيه‏اى هم كه به آن استدلال شده لو لا يَنْهاهُمُ الْرَبّانيّونَ هر چند به ربانيون و احبار خطاب كرده، ليكن روى خطاب به عموم است. از آنجا كه ربانيون و احبار از جهت طمع يا ترس در برابر ظلم ظلمه سكوت كردند، در صورتى كه با دادها، فريادها، و با گفتارهايشان مى‏توانستند كارى انجام دهند و جلو ظلم را بگيرند، مورد استنكار خداوند واقع شدند؛ علماى اسلام هم اگر در برابر ستمگران قيام نكنند و سكوت نمايند، مورد استنكار قرار خواهند گرفت.

ثم أيتها العصابة بعد از خطاب به مردم، گروه علماى اسلام را مورد خطاب قرار داده است:

عصابة بالعلم مشهورة و بالخير مذكورة و بالنصيحة معروفة و باللَّه في أنفس الناس مهابة يهابكم الشريف و يكرمكم الضعيف و يؤثركم من لا فضل لكم عليه و لا يد لكم عنده، تشفعون فى الحوائج إذا امتنعت من طلابها و تمشون في الطريق بهيبة الملوك و كرامة الأكابر، أ ليس كل ذلك إنما نلتموه بما يرجى عندكم من القيام بحق اللَّه.

شما در جامعه هيبت و شوكت داريد؛ ملت اسلام به شما احترام مى‏گذارند و براى شما كرامت قائلند؛ اين مهابت و عزتى كه در جامعه داريد براى اين است كه از شما انتظار مى‏رود كه در برابر ظلمه به حق قيام كنيد؛ حق ستمديدگان را از ظالم بگيريد. به شما اميدوارند كه قيام نماييد و از تعدى ظلمه جلوگيرى كنيد.

و إن كنتم عن أكثر حقه تقصرون، فاستخففتم بحق الأمة، فأما حق الضعفاء فضيعتم و أما حقكم بزعمكم فطلبتم فلا مالًا بذلتموه و لا نفساً خاطرتم بها للذي خلقها و لا عشيرة عاديتموها في ذات اللَّه. أنتم تتمنون على اللَّه جنته و مجاورة رسله و أماناً من عذابه. لقد خشيت عليكم أيها المتمنون على اللَّه أن تحل بكم نقمة من نقماته لأنكم بلغتم من كرامة اللَّه منزلة فضلتم بها و من يعرف باللَّه لا تكرمون، و أنتم باللَّه في عباده تكرمون.

شما مقام و منزلت پيدا كرديد؛ ليكن وقتى كه به مقام رسيديد، حق آن را ادا نكرديد.

و قد ترون عهود اللَّه منقوصة فلا تفزعون و أنتم لبعض ذمم آبائكم تفزعون و ذمة رسول اللَّه محقورة (محفورة).

اگر براى پدران شما پيشامدى كند، يا خداى نخواسته كسى نسبت به پدر شما بى‏احترامى كند، ناراحت مى‏شويد؛ داد مى‏زنيد؛ در حالى كه جلو چشمان شما عهدهاى الهى را مى‏شكنند، اسلام را هتك مى‏كنند، صدايتان در نمى‏آيد؛ حتى قلباً ناراحت نمى‏شويد. اصولًا اگر ناراحتى در كار بود، صدايى بلند مى‏شد.

و العمي و البكم و الزمن في المدائن مهملة لا ترحمون كوران، لالها، و زمينگيران ناتوان از بين مى‏روند، و كسى به فكر آنها نيست. كسى در فكر ملت بيچاره پابرهنه نيست. خيال مى‏كنيد اين هياهويى را كه در راديو راه مى‏اندازند راست است؟ شما خودتان برويد از نزديك ببينيد كه مردم با چه وضعى زندگى مى‏كنند! در هر صدتا، دويست تا ده يك درمانگاه وجود ندارد! براى بيچاره‏ها و گرسنه‏ها فكرى نشده است. مهلت هم نمى‏دهند كه اسلام آن فكرى را كه براى فقرا كرده عملى كند. اسلام مشكله فقر را حل كرده، و در رأس برنامه خود قرار داده است:

إِنَّما الْصَدَقاتُ لِلْفُقَراء(203)

اسلام توجه داشته كه بايد اول كار فقرا را اصلاح كرد؛ كار بيچاره‏ها را اصلاح نمود. ليكن نمى‏گذارند كه عملى شود.

ملت بيچاره در حال فقر و گرسنگى به سر مى‏برند، و هيأت حاكمه ايران هر روز آن همه ماليات را از مردم گرفته صرف ولخرجيهاى خود مى‏كند طياره فانتوم مى‏خرد تا نظاميان اسرائيل و عمال آن در كشور ما تعليمات نظامى ببينند! اسرائيل كه اكنون با مسلمانها در حال جنگ است- و كسانى كه او را تأييد كنند، آنان نيز با مسلمانها در حال جنگ مى‏باشند- به طورى پر و بالش در مملكت ما باز شده و به طورى مورد تأييد دستگاه حاكمه قرار گرفته كه نظاميان او براى ديدن تعليمات به كشور ما مى‏آيند! مملكت ما پايگاه آنها شده! بازار ما هم دست آنهاست. و اگر به همين وضع باشد و مسلمانها به همين سستى بمانند، بازار مسلمين را ساقط خواهند كرد.

وَ لا فى منزلتكم تعلمون و لا من عمل فيها (تُعينُونَ) شما از مقام خود استفاده نكرده و كارى انجام نمى‏دهيد. و آن كسى را هم كه به وظيفه عمل مى‏كند كمك نمى‏نماييد.

وَ بالادهان و الْمُصانعة عنْدَ الظلمه تَأمَنون. كل ذلك مما أمركم اللَّه به من النهي و التناهي و أنتم عنه غافلون.

همت و دلخوشى شما به اين است كه ظالم پشتيبان شما باشد؛ براى شما احترام قائل شود؛ مثلًا أيها الشيخ الكبير بگويد! ديگر كارى نداريد كه به سر ملت چه مى‏آيد و دولت چه مى‏كند.

و انتم اعظم الناس مصيبة لما غلبتم عليه من منازل العلماء لو كنتم تسعون. ذلك بأن مجارى الامور و الاحكام على أيدى العلماء باللَّه الامناء على حرامه و حلاله. فأنتم المسلوبون تلك المنزلة.

امام (ع) مى‏توانست بگويد حق مرا ربودند، شما قيام نكرديد؛ يا حق ائمه را مى‏بردند، شما ساكت نشستيد؛ ولى علماء باللَّه فرمود كه عبارت از ربانيون و پيشوايان است؛ نه اينكه مراد اهل فلسفه و عرفان باشد. عالم باللَّه عبارت از كسى است كه عالم به احكام خداست و احكام الهى را مى‏داند. و به او روحانى و ربانى گفته مى‏شود. البته در صورتى كه روحانيت و توجه به خداى تعالى در او غالب باشد.

فأنتم المسلوبون تلك المنزلة. و ما سلبتم ذلك إلا بتفرقكم عن الحق و اختلافكم في السنة بعد البينة الواضحة. و لو صبرتم على الأذى و تحملتم المئونة في ذات اللَّه كانت أمور اللَّه عليكم ترد و عنكم تصدر و إليكم ترجع.

اگر شما مردم درستكارى بوديد و قيام به امر مى‏كرديد، مى‏ديديد كه ورود و صدور امور به شما ارتباط پيدا مى‏كند؛ از شما صادر مى‏شود، و به سوى شما بازمى‏گردد. اگر آن حكومتى كه اسلام مى‏خواست پديد مى‏آمد، حكومتهاى فعلى دنيا نمى‏توانستند در برابر آن بايستند؛ تسليم مى‏شدند. ليكن متأسفانه كوتاهى شده است كه چنين حكومتى برپا شود. و نه مخالفين صدر اسلام گذاشتند كه تشكيل شود، و حكومت به دست آن كس كه خدا و رسول از او راضى بودند قرار گيرد تا كار به اينجا نكشد.

و لكنّكم مكّنتم الظلمة من منزلتكم. وقتى شما به وظيفه قيام نكرديد و امر حكومت را واگذاشتيد، براى ظلمه امكانات فراهم آمد كه اين مقام را اشغال نمايند.

و استسلمتم أمور اللَّه في أيديهم، يعلمون بالشبهات و يسيرون في الشهوات، سلطهم على ذلك فراركم من الموت و إعجابكم بالحياة التي هي مفارقتكم، فأسلمتم الضعفاء في أيديهم فمن بين مستبد مقهور و بين مستضعف على معيشة مغلوب.

تمامى اين مطالب بر زمان ما منطبق است. تطبيق آن بر عصر ما بيش از آن موقعى است كه حضرت فرموده‏اند.

يتقلبون في الملك ب‏آرائهم و يستشعرون الخزي بأهوائهم اقتداء بالأشرار و جرأة على الجبار. في كل بلد منهم على منبره خطيب يصقع.

آن موقع خطيب روى منبر از ظلمه تعريف مى‏كرد، و اكنون راديوها هر روز داد مى‏زنند و بر خلاف اسلام به نفع آنها تبليغ مى‏نمايند؛ و احكام اسلام را بر خلاف آنچه هست وانمود مى‏كنند. فلأرض لهم شاغرَة. اكنون سرزمينها براى ظلمه آماده و بلامانع مى‏باشد، و كسى نيست در برابرشان قيام كند.

و أيديهم فيها مبسوطة و الناس لهم خول لا يدفعون يد لامس، فمن بين جبار عنيد و ذي سطوة على الضعفة شديد مطاع لا يعرف المبدئ المعيد. فيا عجباً و ما لي لا أعجب و الأرض من غاش غشوم و متصدق ظلوم و عامل على المؤمنين بهم غير رحيم. فاللَّه الحاكم فيما فيه تنازعاً و القاضى بحكمه فيما شجر بيننا. اللهم إنك تعلم أنه لم يكن ما كان منا تنافساً في سلطان و لا التماساً من فضول الحطام و لكن لنري المعالم من دينك و نظهر الإصلاح في بلادك و يأمن المظلومون من عبادك و يعمل بفرائضك و سننك و أحكامك. فإن لم تنصرونا و تنصفونا قوي الظلمة عليكم و عملوا فى إطفاء نور نبيكم و حسبنا اللَّه و عليه توكلنا و إليه أنبنا و إليه المصير.

به طورى كه ملاحظه مى‏فرماييد، اول تا آخر روايت مربوط به علماست. هيچ خصوصيتى هم نيست كه مراد از علماء باللَّه ائمه، عليهم السلام، باشد. علماى اسلام علماء باللَّه هستند، و ربانى هستند. ربانى به كسى گفته مى‏شود كه به خدا اعتقاد دارد، احكام خدا را حفظ مى‏كند، و عالم به احكام خداست، و نيز بر حلال و حرام خدا امين مى‏باشد.

اينكه مى‏فرمايد مجارى امور در دست علماست، براى دو سال و ده سال نيست؛ فقط نظر به اهالى مدينه نيست؛ از خود روايت و خطبه معلوم مى‏شود كه حضرت امير (ع) نظر وسيعى دارد: نظر به يك امت بزرگ است كه بايد به حق قيام كنند.

اگر علما كه در حلال و حرام الهى امين مى‏باشند و آن دو خاصيت علم و عدالت را كه قبلًا عرض كردم دارا بودند، حكم الهى را اجرا مى‏كردند، حدود را جارى مى‏ساختند، و احكام و امور اسلام به دست آنان جريان مى‏يافت، ديگر ملت بيچاره و گرسنه نمى‏ماند؛ احكام اسلام تعطيل نمى‏گرديد.

اين روايت شريفه از مؤيدات بحث ماست. اگر از نظر سند ضعيف نبود(204)، مى‏توان گفت از ادله است. اگر نگوييم كه خود مضمون روايت شاهد بر اين است كه از لسان معصوم (ع) صادر شده و مضمون صادقى است. ما از موضوع ولايت فقيه گذشتيم، و ديگر در اين زمينه صحبتى نمى‏كنيم. نيازى هم نيست كه در موضوع فروع مطلب، مثلًا زكات بايد چگونه باشد، حدود چطور اجرا شود، بحث كنيم. ما اصول موضوع را، كه عبارت از ولايت فقيه (حكومت اسلامى) مى‏باشد، مورد بررسى قرار داديم. و عرض كردم ولايتى كه براى پيغمبر اكرم (ص) و ائمه (ع) مى‏باشد، براى فقيه هم ثابت است. در اين مطلب هيچ شكى نيست، مگر موردى دليل بر خلاف باشد، و البته ما هم آن مورد را خارج مى‏كنيم. همان طور كه قبلًا عرض كردم، موضوع ولايت فقيه چيز تازه‏اى نيست كه ما آورده باشيم؛ بلكه اين مسأله از اول مورد بحث بوده است. حكم مرحوم ميرزاى شيرازى‏(205) در حرمت تنباكو چون حكم حكومتى بود، براى فقيه ديگر هم واجب الاتباع بود. و همه علماى بزرگ ايران- جز چند نفر- از اين حكم متابعت كردند(206). حكم قضاوتى نبود كه بين چند نفر سر موضوعى اختلاف شده باشد، و ايشان روى تشخيص خود قضاوت كرده باشند. روى مصالح مسلمين و به عنوان ثانوى(207) اين حكم حكومتى را صادر فرمودند. و تا عنوان وجود داشت، اين حكم نيز بود. و با رفتن عنوان حكم هم برداشته شد.

مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى (208)كه حكم جهاد دادند- البته اسم آن دفاع بود- و همه علما تبعيت كردند، براى اين است كه حكم حكومتى بود.

به طورى كه نقل كردند، مرحوم كاشف الغطاء (209) نيز بسيارى از اين مطالب را فرموده‏اند. عرض كردم كه از متأخرين، مرحوم نراقى، همه شئون رسول اللَّه (ص) را براى فقها ثابت مى‏دانند. و مرحوم آقاى نايينى نيز مى‏فرمايند كه اين مطلب از مقبوله عمر بن حنظله استفاده مى‏شود (210). در هر حال طرح اين بحث تازگى ندارد؛ و ما فقط موضوع را بيشتر مورد بررسى قرار داديم، و شعب حكومت را ذكر كرده در دسترس آقايان گذاشتيم تا مسأله روشنتر گردد. و تبعاً لأمر اللَّه تعالى فى كتابه و لسان نبيه (ص) كمى از مطالب مورد احتياج روز را نيز بيان كرديم؛ و گر نه مطلب همان است كه بسيارى فهميده‏اند.

ما اصل موضوع را طرح كرديم. و لازم است نسل حاضر و نسل آينده در اطراف آن بحث و فكر نمايند؛ و راه به دست آوردن آن را پيدا كنند. سستى، سردى، و يأس را از خود دور نمايند. و ان شاء اللَّه تعالى كيفيت تشكيل و ساير متفرعات آن را با مشورت و تبادل نظر به دست بياورند؛ و كارهاى حكومت اسلامى را به دست كارشناسان امين و خردمندان معتقد بسپارند؛ و دست خائن را از حكومت، وطن و بيت المال مسلمين قطع كنند. و مطمئن باشند كه خداوند توانا با آنهاست.

برنامه مبارزه براى تشكيل حكومت اسلامى‏

ما موظفيم براى تشكيل حكومت اسلامى جديت كنيم. اولين فعاليت ما را در اين راه تبليغات تشكيل مى‏دهد. بايستى از راه تبليغات پيش بياييم. در همه عالم و هميشه همين طور بوده است. چند نفر با هم مى‏نشستند، فكر مى‏كردند، تصميم مى‏گرفتند، و به دنبال آن تبليغات مى‏كردند؛ كم كم بر نفرات همفكر اضافه مى‏شد؛ سرانجام به صورت نيرويى در يك حكومت بزرگ نفوذ كرده يا با آن جنگيده، آن را ساقط مى‏كردند.

محمد على ميرزايى‏(211) را از بين مى‏بردند، و حكومت مشروطه تشكيل مى‏دادند. هميشه از اول، قشون و قدرتى در كار نبوده است؛ و فقط از راه تبليغات پيش مى‏رفته‏اند.

قلدريها و زورگوييها را محكوم مى‏كردند؛ ملت را آگاه مى‏ساختند، و به مردم مى‏فهماندند كه اين قلدريها غلط است. كم كم دامنه تبليغات توسعه مى‏يافت، و همه گروههاى جامعه را فرا مى‏گرفت؛ مردم بيدار و فعال مى‏شدند، و به نتيجه مى‏رسيدند.

شما الآن نه كشورى داريد و نه لشكرى؛ ولى تبليغات براى شما امكان دارد. و دشمن نتوانسته همه وسايل تبليغاتى را از دست شما بگيرد. البته مسائل عبادى را بايد ياد بدهيد، اما مهم مسائل سياسى اسلام است؛ مسائل اقتصادى و حقوقى اسلام است. اينها محور كار بوده و بايد باشد. وظيفه ما اين است كه از حالا براى پايه‏ريزى يك دولت حقه اسلامى كوشش كنيم؛ تبليغ كنيم؛ تعليمات بدهيم؛ همفكر بسازيم؛ يك موج تبليغاتى و فكرى به وجود بياوريم؛ تا يك جريان اجتماعى پديد آيد، و كم كم توده‏هاى آگاه وظيفه‏شناس و ديندار در نهضت اسلامى متشكل شده، قيام كنند و حكومت اسلامى تشكيل دهند.

تبليغات و تعليمات دو فعاليت مهم و اساسى ماست. وظيفه فقهاست كه عقايد و احكام و نظامات اسلام را تبليغ كنند و به مردم تعليم دهند تا زمينه براى اجراى احكام و برقرارى نظامات اسلام در جامعه فراهم شود. در روايت ملاحظه كرديد كه در وصف جانشينان پيغمبر اكرم (ص)، يعنى فقها آمده است كه يعلّمونها النّاس يعنى دين را به مردم تعليم مى‏دهند. مخصوصاً در شرايط كنونى كه سياستهاى استعمارى و حكام ستمگر و خائن و يهود و نصارى و ماديون در تحريف حقايق اسلام و گمراه كردن مسلمانان تلاش مى‏كنند. در اين شرايط مسئوليت ما براى تبليغات و تعليمات بيش از هر وقت است. امروز مى‏بينيم كه يهوديها، خذلهم اللَّه‏(212)، در قرآن تصرف كرده‏اند؛ و در قرآنهايى كه در مناطق اشغالى چاپ كرده‏اند تغييراتى داده‏اند. ما موظفيم از اين تصرفات خائنانه جلوگيرى كنيم. بايد فرياد زد و مردم را متوجه كرد تا معلوم شود كه يهوديها و پشتيبانان خارجى آنها كسانى هستند كه با اساس اسلام مخالفند؛ و مى‏خواهند حكومت يهود در دنيا تشكيل دهند. و چون جماعت موذى و فعالى هستند، مى‏ترسم نعوذ باللَّه روزى به مقصود برسند؛ و سستى بعضى از ما باعث شود كه يكوقت حاكم يهودى بر ما حكومت كند. خدا آن روز را نياورد. از طرف ديگر عده‏اى از مستشرقين، كه عمال تبليغاتى مؤسسات استعمارى هستند، مشغول فعاليتند تا حقايق اسلام را تحريف و وارونه كنند.

مبلغين استعمارى سرگرم كارند؛ در هر گوشه از بلاد اسلامى جوانهاى ما را با تبليغات سوء دارند از ما جدا مى‏كنند. نه اينكه يهودى و نصرانى كنند؛ بلكه آنها را فاسد و بى‏دين و لا ابالى مى‏سازند. و همين براى استعمارگران كافى است. در تهران ما، مراكز تبليغات سوء كليسايى (213) و صهيونيسم‏(214)و بهاييت به وجود آمده، كه مردم را گمراه مى‏كند و از احكام و تعاليم اسلام دور مى‏سازد. آيا هدم اين مراكز كه به اسلام لطمه مى‏زند وظيفه ما نيست. آيا براى ما كافى است كه فقط نجف را داشته باشيم؟ كه آن را هم نداريم. آيا بايد در قم بنشينيم و عزا بگيريم، يا بعكس بايد مردم زنده و فعالى باشيم؟

شما نسل جوان حوزه‏هاى روحانيت بايد زنده باشيد، و امر خدا را زنده نگهداريد.

شما نسل جوانيد؛ فكرتان را رشد و تكامل دهيد. افكارى را كه همه در اطراف حقايق و دقايق علوم دور مى‏زند كنار بگذاريد؛ چون اين ريزبينيها بسيارى از ما را از انجام مسئوليتهاى خطيرمان دور نگهداشته است. به داد اسلام برسيد، و مسلمانان را از خطر نجات دهيد. اسلام را دارند از بين مى‏برند. به اسم احكام اسلام به اسم رسول اكرم (ص) اسلام را نابود مى‏كنند. مبلغين همه جوره داخلى و خارجى، چه آنهايى كه تبعه استعمارند و چه مبلغين داخلى و بومى آنها، به تمام دهات و بخشهاى ايران رفته‏اند؛ و بچه‏ها و نوجوانان ما را، آنهايى را كه به درد اسلام مى‏خورند، منحرف مى‏كنند. به داد آنها برسيد.

شما موظفيد آنچه را تفقه كرده‏ايد بين مردم منتشر كنيد؛ و مردم را با مسائلى كه ياد گرفته‏ايد آشنا سازيد. آن همه تعريف و تمجيدى كه در اخبار از اهل علم و فقيه آمده (215)براى همين است كه احكام و عقايد و نظامات اسلام را معرفى مى‏كند و سنت رسول اكرم (ص) را به مردم مى‏آموزد. شما بايد به تبليغات و تعليمات در جهت معرفى و بسط اسلام همت بگماريد.

ما موظفيم ابهامى را كه نسبت به اسلام به وجود آورده‏اند برطرف سازيم. تا اين ابهام را از اذهان نزداييم، هيچ كارى نمى‏توانيم انجام بدهيم. ما بايد خود و نسل آينده را وادار كنيم؛ و به آنها سفارش كنيم كه نسل آتيه خويش را نيز مأمور كنند اين ابهامى را كه بر اثر تبليغات سوء چند صد ساله نسبت به اسلام در اذهان حتى بسيارى از تحصيلكرده‏هاى ما، پيدا شده رفع كنند؛ جهان‏بينى و نظامات اجتماعى اسلام را معرفى كنند. حكومت اسلامى را معرفى نمايند تا مردم بدانند اسلام چيست و قوانين آن چگونه است. امروز حوزه قم، حوزه مشهد، و حوزه‏هاى ديگر موظفند كه اسلام را ارائه بدهند و اين مكتب را عرضه كنند. مردم اسلام را نمى‏شناسند. شما بايد خودتان را، اسلامتان را، نمونه‏هاى رهبرى و حكومت اسلامى را، به مردم دنيا معرفى كنيد. مخصوصاً به گروه دانشگاهى و طبقه تحصيلكرده. دانشجويان چشمشان باز است. شما مطمئن باشيد اگر اين مكتب را عرضه نماييد و حكومت اسلامى را چنانكه هست به دانشگاهها معرفى كنيد، دانشجويان از آن استقبال خواهند كرد. دانشجويان با استبداد مخالفند؛ با حكومتهاى دست نشانده و استعمارى مخالفند؛ با قلدرى و غارت اموال عمومى مخالفند؛ با حرامخورى و دروغپردازى مخالفند. با اسلامى كه طرز حكومت اجتماعى و تعاليم دارد، هيچ دانشگاه و دانشجويى مخالفت ندارد. اينها دستشان به طرف حوزه نجف دراز است كه براى ما فكرى بكنيد. آيا بايد بنشينيم تا آنها ما را امر به معروف كنند و به انجام وظيفه دعوت نمايند؟ جوانان از اروپا ما را امر به معروف كنند كه ما حوزه اسلامى تشكيل داده‏ايم شما به ما كمك كنيد! وظيفه ماست كه اين مطالب را تذكر بدهيم؛ طرز حكومت اسلامى و روش زمامداران اسلام را در صدر اسلام بيان كنيم؛ بگوييم كه دار الإماره و دكة القضاى (وزارت دادگسترى) او [حضرت على (ع) ]در گوشه مسجد قرار داشت، و دامنه حكومتش تا انتهاى ايران و مصر و حجاز و يمن گسترش داشت. متأسفانه وقتى حكومت به طبقات بعدى رسيد، طرز حكومت تبديل به سلطنت و بدتر از سلطنت شد. بايد اين مطالب را به مردم رسانيد و آنان را رشد فكرى و سياسى داد. بايد گفت كه چگونه حكومتى مى‏خواهيم؛ و زمامدار و متصديان امور حكومتى ما بايد چگونه باشند، و چه رفتار و سياستى را پيش گيرند. زمامدار جامعه اسلامى كسى است كه با برادرش، عقيل، چنان رفتار مى‏كند(216) تا هر گز درخواست تبعيض اقتصادى و اضافه كمك از بيت المال نكند. دخترش را كه از بيت المال عاريه مضمونه گرفته، بازخواست مى‏كند، و مى‏فرمايد اگر عاريه مضمونه نبود، تو اولين هاشميه‏اى بودى كه دستت قطع مى‏شد (217)! ما چنين حاكم و زمامدارى مى‏خواهيم. زمامدارى كه مجرى قانون باشد؛ نه مجرى هوسها و تمايلات خويش؛ افراد مردم را در برابر قانون مساوى بداند، و آنها را داراى وظايف و حقوق اساسى متساوى؛ بين افراد امتياز و تبعيض قائل نشود؛ خاندان خود و ديگرى را به يك نظر نگاه كند؛ اگر پسرش دزدى كرد، دستش را قطع كند؛ برادر و خواهرش هروئين فروشى كردند، آنها را اعدام كند؛ نه اينكه عده‏اى را براى ده گرم هروئين بكشند، و كسان آنها باند هروئين داشته باشند و خروارها هروئين وارد كنند!

اجتماعات در خدمت تبليغات و تعليمات‏

بسيارى از احكام عبادى اسلام منشأ خدمات اجتماعى و سياسى است. عبادتهاى اسلامى اصولًا توأم با سياست و تدبير جامعه است. مثلًا نماز جماعت و اجتماع حج و جمعه در عين معنويت و آثار اخلاقى و اعتقادى، حائز آثار سياسى است. اسلام اين گونه اجتماعات را فراهم كرده تا از آنها استفاده دينى بشود؛ عواطف برادرى و همكارى افراد تقويت شود؛ رشد فكرى بيشترى پيدا كنند؛ براى مشكلات سياسى و اجتماعى خود راه‏حلهايى بيابند؛ و به دنبال آن به جهاد و كوشش دسته جمعى بپردازند. در كشورهاى غير اسلامى، يا حكومتهاى غير اسلامى در كشورهاى اسلامى، هرگاه بخواهند چنين اجتماعاتى فراهم آورند، مجبورند ميليونها از ثروت و بودجه مملكت را صرف كنند.

تازه اجتماعات آنها بى‏صفا و ظاهرى و عارى از آثار خير است. اسلام ترتيباتى داده كه هر كس خودش آرزو مى‏كند به حج برود، و راه افتاده به حج مى‏رود. خودش با اشتياق به نماز جماعت مى‏رود. بايد از اين اجتماعات به منظور تبليغات و تعليمات دينى و توسعه نهضت اعتقادى و سياسى اسلامى استفاده كنيم. بعضى به اين فكرها نيستند، و بيش از اينكه و لا الضالين را خوب ادا كنند فكرى ندارند. حج كه مى‏روند، به جاى اينكه با برادران مسلمان خود تفاهم كنند، عقايد و احكام اسلام را نشر دهند و براى مصايب و مشكلات عمومى مسلمانان چاره‏اى بينديشند، و مثلًا براى آزاد كردن فلسطين كه وطن اسلام است اشتراك مساعى كنند، به اختلافات دامن‏مى‏زنند! در حالى كه مسلمين صدر اسلام با اجتماع حج و با جماعت جمعه كارهاى مهم انجام مى‏دادند.

در خطبه روز جمعه اين طور نبود كه فقط يك سوره و دعايى بخوانند و چند كلمه‏اى بگويند؛ با خطبه‏هاى جمعه بسيج سپاه مى‏شد، و از مسجد به ميدان جنگ مى‏رفتند. و كسى كه از مسجد به ميدان جنگ برود، فقط از خدا مى‏ترسد و بس؛ و از كشته شدن و فقر و آوارگى نمى‏ترسد. و چنين سپاهى سپاه فاتح و پيروز است. هرگاه خطبه‏هايى را كه راجع به جمعه است و خطبه‏هاى حضرت امير (ع) را ملاحظه كنيد(218)، مى‏بينيد كه بنا بر اين بوده كه مردم را به راه بيندازند و به حركت درآورند و به مبارزه برانگيزند؛ براى اسلام فدايى و مجاهد بسازند؛ و گرفتاريهاى مردم دنيا را برطرف كنند. اگر هر روز جمعه مجتمع مى‏شدند، و مشكلات عمومى مسلمانان را به ياد مى‏آوردند و رفع مى‏كردند، يا تصميم به رفع آن مى‏گرفتند، كار به اينجا نمى‏كشيد. امروز بايد با جديت اين اجتماعات را ترتيب دهيم، و از آن براى تبليغات و تعليمات استفاده كنيم. به اين ترتيب، نهضت اعتقادى و سياسى اسلام وسعت پيدا مى‏كند و اوج مى‏گيرد.

عاشورايى به وجود آوريد

اسلام را عرضه بداريد. و در عرضه آن به مردم نظير عاشورا به وجود بياوريد. چطور عاشورا را محكم نگهداشته و نگذاشته‏ايم از دست برود، چگونه هنوز مردم براى عاشورا سينه مى‏زنند و اجتماع مى‏كنند. (سلام بر مؤسس آن) شما هم امروز كارى كنيد كه راجع به حكومت موجى به وجود آيد؛ اجتماعات برپا گردد؛ روضه خوان و منبرى پيدا كند؛ و در ذهن مردم مطرح بماند. اگر اسلام را معرفى نماييد و جهان‏بينى (عقايد) و اصول و احكام و نظام اجتماعى اسلام را به مردم بشناسانيد، با اشتياق كامل از آن استقبال مى‏كنند. خدا مى‏داند كه خواستاران آن بسيارند. من تجربه كرده‏ام، وقتى كلمه‏اى القا مى‏شد، موجى در مردم ايجاد مى‏گرديد. براى اينكه مردم همگى از اين وضع ناراحت و ناراضى هستند. زير سرنيزه و خفقان نمى‏توانند حرفى بزنند. كسى را مى‏خواهند كه بايستد و با شجاعت صحبت كند. اينك شما فرزندان دلير اسلام مردانه بايستيد و براى مردم نطق كنيد. حقايق را به زبان ساده براى توده‏هاى مردم بيان كنيد؛ و آنان را به شور و حركت درآوريد. از مردم كوچه و بازار، از همين كارگران و دهقانان پاكدل و دانشجويان بيدار مجاهد بسازيد. همه مردم مجاهد خواهند شد. از همه اصناف جامعه آماده‏اند كه براى آزادى و استقلال و سعادت ملت مبارزه كنند. مبارزه براى آزادى و سعادت احتياج به دين دارد. اسلام را كه مكتب جهاد و دين مبارزه است در اختيار مردم قرار دهيد تا عقايد و اخلاق خودشان را از روى آن تصحيح كنند، و به صورت يك نيروى مجاهد، دستگاه سياسى جائر و استعمارى را سرنگون كرده، حكومت اسلامى را برقرار سازند.

فقهايى حصن اسلام هستند كه معرف عقايد و نظامات اسلام و مدافع و حافظ آن باشند؛ و اين تعريف و دفاع و حفاظت را با نطقهاى پر شور و بيداركننده و رهبرى مردم ثابت كنند. در اين صورت است كه اگر بعد از 120 سال درگذشتند، مردم احساس خواهند كرد كه مصيبتى بر اسلام وارد و خلئى ايجاد شده است، و به تعبير روايت ثُلِمَ فِى الْاسْلامِ ثُلْمة لا يسدُّها شَيْ‏ءٌ. اينكه مى‏فرمايد فقيه مؤمن اگر بميرد، ثُلِمَ فىِ الْاسْلام، خلئى جبران ناپذير در جامعه اسلام به وجود مى‏آيد، مردن بنده است كه در خانه نشسته‏ام و كارى جز مطالعه ندارم؟ از رفتن من چه خلئى در جامعه اسلام ايجاد مى‏شود؟ اسلام وقتى امام حسين (ع) را از دست مى‏دهد، ثُلم فيه ثلمة، خلئى جبران ناپذير در آن به وجود مى‏آيد. كسانى كه حافظ عقايد و قوانين و نظام اجتماعى اسلام هستند، مانند خواجه نصير (219) و علامه‏(220) كه خدمت شايان و نمايانى كرده‏اند، اگر بميرند خلئى به وجود مى‏آيد. اما من و جنابعالى براى اسلام چه كرده‏ايم كه اگر مرديم مصداق اين روايت باشد؟ هزار نفر از ما بميرد، هيچ خبرى نمى‏شود! ما يا فقيه نيستيم حق فقه، يعنى آن طور كه بايد بود؛ و يا مؤمن نيستيم حق ايمان.

مقاومت در مبارزه‏اى طولانى‏

هيچ عاقلى انتظار ندارد كه تبليغات و تعليمات ما بزودى به تشكيل حكومت اسلامى منتهى شود. براى توفيق يافتن در استقرار حكومت اسلامى احتياج به فعاليتهاى متنوع و مستمرى داريم. اين هدفى است كه احتياج به زمان دارد. عقلاى عالم يك سنگ اينجا مى‏گذارند تا بعد از دويست سال، ديگرى پايه‏اى بر آن بنا كند و نتيجه‏اى از آن به دست آيد. خليفه به پيرمردى كه نهال گردو مى‏كاشت گفت: پيرمرد، گردو مى‏كارى كه پنجاه سال ديگر و بعد از مردنت ثمر مى‏دهد؟ در جوابش گفت: ديگران كاشتند ما خورديم؛ ما مى‏كاريم تا ديگران بخورند.

فعاليتهاى ما اگر هم براى نسل آينده نتيجه بدهد، بايد دنبال شود. چون خدمت به اسلام است و در راه سعادت انسانهاست؛ و امر شخصى نيست كه بگوييم چون حالا به نتيجه نمى‏رسد و ديگران بعدها نتيجه آن را مى‏گيرند، به ما چه ربطى دارد.

سيد الشهداء (ع) كه تمام جهات مادى خود را به معرض خطر درآورد و فدا كرد، اگر چنين تفكرى داشت و كارها را براى شخص خود و استفاده شخصى مى‏كرد، از اول سازش مى‏نمود و قضيه تمام مى‏شد. هيأت حاكمه اموى از خدا مى‏خواستند كه امام حسين (ع) دست بيعت بدهد و با حكومت آنها موافقت نمايد، از اين بهتر براى آنها چه بود كه پسر پيغمبر (ص) و امام وقت به آنها امير المؤمنين بگويد و حكومتشان را به رسميت بشناسد؛ ولى آن حضرت در فكر آينده اسلام و مسلمين بود. به خاطر اينكه اسلام در آينده و در نتيجه جهاد مقدس و فداكارى او در ميان انسانها نشر پيدا كند و نظام سياسى و نظام اجتماعى آن در جامعه‏ها برقرار شود، مخالفت نمود؛ مبارزه كرد؛ و فداكارى كرد.

در روايتى كه قبلًا آوردم دقت كنيد. مى‏بينيد حضرت امام صادق (ع) در شرايطى كه تحت فشار حكام ستمكار قرار دارد و در حال تقيه به سر مى‏برد و قدرت اجرايى ندارد و بسيارى اوقات تحت مراقبت و محاصره به سر مى‏برد، براى مسلمانان تكليف معين مى‏كند، و حاكم و قاضى نصب مى‏فرمايد. آيا اين كار آن حضرت چه معنا دارد؟ و اصولًا بر اين نصب و عزل چه فايده‏اى مترتب است؟ مردان بزرگ، كه داراى سطح فكر وسيعى مى‏باشند، هيچ گاه مأيوس نگرديده و به وضع فعلى خود- كه در زندان و اسارت به سر مى‏برند و معلوم نيست آزاد مى‏شوند يا نه- نمى‏انديشند؛ و براى پيشبرد هدف خويش در هر شرايطى كه باشند طرح نقشه مى‏كنند تا بعداً اگر توانستند شخصاً آن طرح را به مرحله اجرا درآورند؛ و اگر خودشان فرصت نيافتند، ديگران- هر چند بعد از دويست يا سيصد سال- دنبال اين طرح بروند و اجرا نمايند. اساس بسيارى از نهضتهاى بزرگ به همين صورتها بوده است. رئيس جمهور سابق اندونزى، سوكارنو(221) ، در زندان داراى اين افكار بوده، و نقشه‏ها كشيده و طرحها داده كه بعداً به اجرا درآمده است.

امام صادق (ع) علاوه بر دادن طرح، نصب هم فرموده‏اند. اين نصب امام (ع) اگر براى آن روز بود، البته كار لغوى محسوب مى‏شد؛ ولى آن حضرت به فكر آينده بودند. مثل ما نبودند كه فقط به فكر خودش باشد و وضع خود را بنگرد. فكر امت بوده؛ فكر بشر بوده؛ فكر همه عالم بوده است. مى‏خواسته بشر را اصلاح كند؛ و قانون عدل را اجرا نمايد. او بايد در هزار و چند صد سال پيش طرح بدهد، نصب نمايد تا آن روز كه ملتها بيدار شدند، ملت اسلام آگاه گرديد و قيام كرد، ديگر تحيرى نباشد وضع حكومت اسلامى و رئيس اسلام معلوم باشد.

اصولًا دين اسلام و مذهب شيعه و ساير مذاهب و اديان به همين نحو پيشرفت كرده است؛ يعنى ابتدا جز طرح چيزى نبوده؛ و سپس بر اثر ايستادگى و جديت رهبران و پيامبران به ثمر رسيده است. موسى شبانى بيش نبود و سالها شبانى مى‏كرد؛ آن روز كه براى مبارزه با فرعون مأمور شد، ياور و پشتيبانى نداشت؛ ولى بر اثر لياقت ذاتى و ايستادگى خود با يك عصا اساس حكومت فرعون را برچيد. شما خيال مى‏كنيد اگر عصاى موسى دست من و جنابعالى بود، اين كار از ما مى‏آمد؟ همت و جديت و تدبير موسى مى‏خواهد تا با آن عصا بساط فرعون را به هم بريزد. و اين كار از هر كسى ساخته نيست. پيغمبر اكرم (ص) وقتى كه به رسالت مبعوث شد، و شروع به تبليغ كرد، يك طفل هشت ساله (حضرت امير (ع) و يك زن چهل ساله (حضرت خديجه) به او ايمان آوردند. جز اين دو نفر كسى را نداشت. و همه مى‏دانند كه چقدر آن حضرت را اذيت كردند و كارشكنيها و مخالفتها نمودند. ليكن مأيوس نشد، و نفرمود كسى ندارم.

ايستادگى كرد؛ و با قدرت روحى و عزمى قوى از هيچْ رسالت را به اينجا رسانيد كه امروز هفتصد ميليون جمعيت تحت لواى او هستند.

مذهب شيعه هم از صفر شروع شد. روزى كه پيغمبر اكرم (ص) اساس آن را پايه گذارى كرد با استهزا مواجه گرديد! وقتى كه مردم را جمع و مهمان نمود و فرمود كسى كه چنين و چنان باشد وزير من است، و جز حضرت امير (ع) كه در آن وقت هنوز به سن بلوغ نرسيده بود ولى داراى روحى بزرگ بود، بزرگتر از همه دنيا، كسى از جا برنخاست، شخصى رو كرد به حضرت ابي طالب و با استهزا گفت اكنون بايد زير پرچم پسرت بروى!(222)

آن روز هم كه ولايت و حكومت امير المؤمنين (ع) را به مردم عرضه داشت، با بخ بخ (مبارك باد) ظاهرى مواجه گرديد(223)؛ ليكن مخالفتها از همان جا شروع شد، و تا آخر هم ادامه داشت. اگر حضرت رسول (ص) ايشان را فقط مرجع مسائل شرعيه قرار مى‏داد، هيچ گونه مخالفتى نمى‏شد؛ ولى چون منصب جانشينى را به حضرت داد و فرمود ايشان بايد حاكم بر مسلمين بوده و سرنوشت ملت اسلام را در دست داشته باشد، موجب آن ناراحتيها و مخالفتها شد. شما هم اگر امروز در خانه بنشينيد و در امور مملكتى دخالت نكنيد، كسى به شما كارى ندارد. آن روز به شما كار دارند كه بخواهيد در مقدرات كشور دخالت كنيد. حضرت امير (ع) و شيعه چون در امور حكومتى و كشورى دخالت مى‏كردند، آن همه مورد اذيت و مصيبت قرار گرفتند. اما دست از جهاد و فعاليت نكشيدند تا بر اثر تبليغات و مجاهدات آنان امروز تقريباً دويست ميليون شيعى در دنيا وجود دارد.

اصلاح حوزه‏هاى روحانيت‏

معرفى و ارائه اسلام مستلزم اين است كه حوزه‏هاى روحانيت اصلاح شود. به اين ترتيب كه برنامه درسى و روش تبليغات و تعليمات تكميل گردد؛ سستى و تنبلى و يأس و عدم اعتماد به نفس جاى خود را به جديت و كوشش و اميد و اعتماد به نفس بدهد؛ آثارى كه تبليغات و تلقينات بيگانگان در روحيه بعضى گذاشته از بين برود؛ افكار جماعت مقدس نما كه مردم را از داخل حوزه‏هاى روحانيت از اسلام و اصلاحات اجتماعى بازمى‏دارند، اصلاح شود؛ آخوندهاى دربارى كه دين را به دنيا مى‏فروشند از اين لباس خارج و از حوزه‏ها طرد و اخراج شوند.

از بين بردن آثار فكرى و اخلاقى استعمار

عمال استعمار و دستگاههاى تربيتى و تبليغاتى و سياسى حكومتهاى دست نشانده و ضد ملى قرنهاست كه سمپاشى مى‏كنند، و افكار و اخلاق مردم را فاسد مى‏سازند. كسانى كه از ميان مردم وارد حوزه‏هاى روحانيت مى‏شوند طبعاً آثار سوء فكرى و اخلاقى را با خود مى‏آورند؛ حوزه‏هاى روحانيت جزئى از جامعه و مردم است؛ بنا بر اين، ما بايد در اصلاح فكرى و اخلاقى افراد حوزه كوشش كنيم. آثار فكرى و روحى را كه ناشى از تبليغات و تلقينات بيگانگان و سياست دولتهاى خائن و فاسد است، از بين ببريم و با آن مبارزه كنيم.

اين آثار كاملًا مشهود است. مثلًا بعضى را مى‏بينيم كه در حوزه‏ها نشسته به گوش يكديگر مى‏خوانند كه اين كارها از ما ساخته نيست. چكار داريم به اين كارها؟ ما فقط بايد دعا كنيم و مسأله بگوييم. اين افكار آثار تلقينات بيگانگان است. نتيجه تبليغات سوء چند صد ساله استعمارگران است كه در اعماق قلوب حوزه نجف و قم و مشهد و ديگر حوزه‏ها وارد شده، و باعث افسردگى و سستى و تنبلى گرديده و نمى‏گذارد رشدى داشته باشند.

مرتباً عذرخواهى مى‏كنند كه اين كارها از ما ساخته نيست. اين افكار غلط است. مگر آنها كه اكنون در كشورهاى اسلامى امارت و حكومت دارند چكاره‏اند كه آنها از عهده برمى‏آيند و ما برنمى‏آييم؟ كداميك از آنها بيش از فرد متعارف و معمولى لياقت دارد؟

بسيارى از آنها اصلًا تحصيل نكرده‏اند. حاكم حجاز (224)كجا تحصيل كرده و چه تحصيل كرده است؟ رضا خان اصلًا سواد نداشت، و سرباز بيسوادى بيش نبود! در تاريخ نيز چنين بوده است: بسيارى از حكام خودسر و مسلط از لياقت اداره جامعه و تدبير ملت و علم و فضيلت بى‏بهره بوده‏اند. هارون الرشيد(225) يا ديگران، كه بر كشور بزرگى حكومت مى‏كردند، چه تحصيل كرده بودند؟ تحصيلات و داشتن علوم و تخصص در فنون براى برنامه و براى كارهاى اجرايى و ادارى لازم است، كه ما هم از وجود اين نوع اشخاص استفاده مى‏كنيم. آنچه مربوط به نظارت و اداره عاليه كشور و بسط عدالت بين مردم و برقرارى روابط عادلانه ميان مردم مى‏باشد، همان است كه فقيه تحصيل كرده است.

آنچه براى حفظ آزادى ملى و استقلال لازم است، همان است كه فقيه دارد. اين فقيه است كه زير بار ديگران و تحت نفوذ اجانب نمى‏رود؛ و تا پاى جان از حقوق ملت و از آزادى و استقلال و تماميت ارضى وطن اسلام دفاع مى‏كند. فقيه است كه به چپ و راست انحراف پيدا نمى‏كند.