مسجد مختفى
تا سالها قبل،مسجدى در پشتخانه آن حضرت در شعب ابى طالب بوده كه به
نام«مسجد مختفى»شناخته مىشده است.به نقل فاكهى،خانه ابو لهب در كنار خانه
خديجه و رسول خدا-ص-بوده است. (1) او همراه همسرش به آن حضرت آزار
مىرساندند.فاكهى مىنويسد:در خانه خديجه سنگى خارج از خانه بود كه بنا به نقل
سليم بن مسلم،يا فردى ديگر از مردم مكه،رسول خدا-ص-در وقتى كه مخالفان از خانه
عدى بن حمرا و خانه ابو لهب سنگ بر خانه آن حضرت مىريختند در پشت اين سنگ مخفى
مىشد.اندازه اين سنگ يك ذراع و يك وجب بوده است. (2) اين محل
به«مسجد مختفى»شهرت داشته و تا قبل از خراب شدنش،در زمان روى كار آمدن عبد
العزيز سعودى،بناى كوچكى داشته است.
فاسى از آن با عنوان«مسجد المختبى»ياد كرده و نوشته است:مسجدى در سوق
الليل در نزديكى مولد النبى است كه آن را مسجدمختبى گويند و مردم در ايام تولد
آن حضرت به آنجا مىروند. (3) اين هم گفتنى است كه در زمان
فاكهى;يعنى قرن سوم هجرى،در شعب على بن ابى طالب كه در درون همان شعب ابى طالب
قرار دارد مسجدى بوده كه آثارى از رسول خدا-ص-در آن بوده است.فاكهى پس از نقل
اين خبر مىنويسد:كه معراج از شعب ابى طالب بوده است. (4) اكنون اين
شعب به نام«شعب على»كه همان امام على بن ابى الب-ع-استشناخته مىشود.
مسجد حمزه
اين مسجد منسوب به حمزه است و در منطقه مسفله،در نزديكى تلاقى خيابان
ابراهيم و خيابان حمزة بن عبد المطلب قرار دارد.
مسجد حمزه،مسجد كوچكى بود و در بازسازى آن،كه به سال 1375 ه.ق.صورت گرفت،
مساحتش به 160 متر مربع رسيد.حمزة بن عبد المطلب،عموى رسول خدا-ص-و از سرداران
بنام سپاه اسلام بود.او در مكه به رسول خدا-ص-ايمان آورد و سبب تقويت اسلام در
مكه شد.بعد از هجرت،در جنگ بدر شجاعانه جنگيد و در جنگ احد به شهادت رسيد.رسول
خدا او را سيد الشهدا ناميد.
مسجد بلال
اين مسجد منسوب به بلال است و بر فراز كوه ابو قيس بوده كهمساحتى حدود يكصد
متر مربع داشته است.در طرحهاى جديد توسعه و بناى كاخهايى كه براى ميهمانان
دولتسعودى بر فراز كوه ابو قبيس ساخته شده،اين مسجد از ميان رفته و اكنون اثرى
از آن بر جاى نمانده است!
بلال بن ابى رباح،از نخستين گروندگان به اسلام بود.او شكنجههاى سخت از سوى
مشركان ديد;اما مقاومت كرد و با فرياد«احد،احد»خود آنها را آزار داد.وى پس از
فتح مكه،بر بام كعبه ايستاد و بانگ اذان سر داد.برخى هم گفتهاند كه روى كوه
ابو قبيس اذان گفته و محل اذان گفتن وى مسجد شده است.چنين به نظر مىرسد كه
بعدها كسى به ياد و نام بلال اين مسجد را بر فراز ابو قبيس ساخته است.
مسجد ام هانى
ام هانى خواهر امير مؤمنان-ع-و از زنان معروف قريش است كه زمانى رسول
خدا-ص-قصد داشت وى را به زنى بگيرد،اما او به دلايلى عذر آورد و رسول خدا-ص-نيز
عذر او را پذيرفت. خانه وى در نزديكى كوه صفا بوده است.گفته شده كه خانه وى در
توسعه مسجد الحرام در زمان مهدى عباسى به داخل مسجد افتاده است.
ازرقى نوشته است كه بنى هاشم صاحب خانه ام هانى بودهاند كه در نزديكى مناره
واقع شده و در توسعه مسجد در زمان مهدى عباسى در سال 167 داخل مسجد قرار گرفت.
(5) درى از درهاى مسجد الحرام نيز كه در برابر اين خانه بوده به نام«باب
ام هانى»بنت ابى طالب ناميده مىشدهاست. (6) رسول خدا-ص-پس از فتح
مكه،به اولين خانهاى كه وارد شد خانه ام هانى بود.بعدها عبد الله بن مسعود هم
كه به مكه مىآمد به خانه ام هانى مىرفت.اين نشان مىدهد كه خانه او،خانهاى
بزرگ و اعيانى و محل استقبال از بزرگان بوده است.
با اين حال در اواخر قرن نهم از مسجدى با نام مسجد ام هانى در نزديكى حرم
ياد شده (7) كه ممكن است در اصل نزديك به خانه وى بوده باشد.
مسجدى در راه ذى طوى
فاكهى مىنويسد:در شمار مساجدى كه آثارى از رسول خدا-ص-در آنها هست،مسجدى
است در ذى طوى،در سر دو راهى تنعيم و جده.مصحح در پاورقى نوشته است كه اين مسجد
دست راست كسى قرار داشت كه به سمت ذى طوى مىرفت،درستسر دو راهى تنعيم-جده.
اما در توسعه خيابان از بين رفته است!؟ (8)
مسجد ابو بكر
يكى ديگر از مساجد قديمى مكه،مسجدى است منسوب به ابو بكر;گفتهاند كه رسول
خدا-ص-به هنگام هجرت،كه در شب به سوى غار ثور مىرفت و ابوبكر وى را همراهى
مىكرد،حركتخود را از آنجاآغاز نمود.اين مسجد نيز در منطقه مسفله در نزديكى
مسجد حمزه قرار دارد.مسجد مزبور از قرن سوم به اين سو،در مصادر تاريخى ياد شده
است.
مسجد فعلى در محل قبلى مسجد بنا شده و فاصله آن تا مسجد الحرام چند صد متر و
مساحت آن در حدود 160 متر مربع است.
مساجد اطراف مكه
مسجد تنعيم
در راه مكه-مدينه،منطقهاى است به نام نعمان كه در ميان دو كوه ناعم و نعيم
قرار گرفته. اين منطقه حدود دو فرسنگ با مكه فاصله دارد. تنعيم نام درختى است
كه در باديه شناخته شده است.
مسجدى كه در اين ناحيه وجود دارد و به نام مسجد تنعيم شناخته مىشود،از
ميقاتهاى عمره مفرده است.زمانى اين مسجد به نام مسجد عايشه هم شهرت يافته;زيرا
رسول خدا-ص-به او دستور داده بود تا از اين محل محرم شود.
مسجد تنعيم در قرون گذشته مورد توجه مورخان و سفرنامه نويسان بوده و بارها
بازسازى شده است.از جمله بازسازيها در دوره عثمانى انجام گرفته،ولى فاقد سقف
بوده است.در سال 1398 ه.ق.،اين مسجد بار ديگر بازسازى شد و مساحت آن حدود 1200
متر است.
مسجد على-ع-در تنعيم
از اين مسجد جز يك يادداشت مختصر چيزى نداريم و آن همان است كه ابن فهد
درباره ابن زبير و محل محرم شدن او آورده است:عبد الله ابن زبير از محلى در
برابر مسجد عايشه كه به مقدار يك تير از آنجا فاصله داشته،محرم شد و اين محل
نزديك مسجدى بود كه منسوب به على-ع-بوده است. (9) گفتنى است كه وى
اين مطلب را در ذيل حوادث سال 64 هجرى آورده است.
مسجد جعرانه
يكى ديگر از ميقاتهاى عمره مفرده،منطقه جعرانه است.رسول خدا-ص-پس از بازگشت
از جنگ حنين براى مدتى قريب پانزده روز در جعرانه توقف نمود و غنايم جنگ با
هوازن را ميان مردم تقسيم كرد.در جعرانه مسجدى وجود دارد كه به نام مسجد الرسول
معروف است. درباره اين كه آيا رسول خدا-ص-در محل فعلى اين مسجد نماز گزارده
است،روايت تاريخى خاصى وجود ندارد،جز آن كه آن حضرت چندين روز در اين منطقه
بوده است.
مسجد الرسول در سمت چپ وادى جعرانه قرار دارد.اين مسجد در سال 1263 ه.ق.توسط
همسر يكى از شاهان حيدر آباد هند بازسازى شد كه از وى كتيبهاى نيز در مسجد به
يادگار مانده است.مسجد جعرانه بار ديگر در سال 1370 و سپس در سال 1384
ه.ق.،توسط وزارت اوقاف سعودى در مساحت بيشترى بازسازى شد.مساحت فعلى مسجد1600
متر مربع و معمارى آن شبيه مسجد تنعيم است.
مسجد شجره
جداى از مسجد شجره كه ميقات است و جداى از مسجد الشجره كه در داخل شهر مكه
قرار دارد،مسجدى ديگر با همين نام در منطقه حديبيه در نزديكى مكه بوده
است.مىدانيم كه رسول خدا-ص-در سال ششم هجرت براى انجام عمره به مكه آمد،اما
مشركان مانع شدند و آن حضرت براى اين كه با آنها درگير نشود،راه را به طرف غرب
كج كرد و در حديبيه كه در مسير قديمى جده واقع است،توقف كرد و سپس نمايندهاى
به مكه فرستاد و پس از آن كه اين نماينده باز نگشت،در زير درختى با اصحاب خود
بيعت كرد تا در برابر دشمن بايستند.اين بيعت را به نام بيعت رضوان و بيعتشجره
مىشناسند.با بازگشت نماينده رسول خدا-ص-جنگ منتفى شد و پس از آن صلح حديبيه به
امضا رسيد.
در جاى اين درخت،مسجدى بوده است كه شجره ناميده مىشد و توسط دولتسعودى
تخريب گرديد.درخت مزبور نيز توسط خليفه دوم از ريشه كنده شد! (10)
فاكهى از مسجدى در حديبيه ياد كرده كه نامش مسجد آل كرز بوده و مردم بر اين
باور بودهاند كه رسول خدا-ص-در آنجا نماز خوانده است. (11) اكنون
مؤلف آگاه نيست كه آيا اين مسجد در حديبيه وجود دارد يا نه.
مسجد غدير خم
در سه مايلى منطقه جحفه،در محل غدير خم،جايى كه رسول خدا-ص-على بن ابى طالب
را به امامت منصوب كرد،مسجدى با نام«مسجد غدير»بوده است.در روايات اهل
بيت-عليهم السلام-از اين مسجد ياد شده و نماز خواندن در آن توصيه گرديده است.
(12) گزارش اين مسجد در قرنهاى مختلف،در كتابهاى تاريخى ثبت است.به دليل
روايات مربوط به مسجد غدير،فقهاى شيعه در آثار خود استحباب خواندن نماز توسط
زائران را در اين مسجد ياد آور شدهاند. (13)
مشاعر مقدس و مساجد آنها
عرفات
عرفات،نام منطقه وسيعى است با مساحتحدود 18 كيلومتر مربع كه در شرق
مكه،اندكى متمايل به جنوب در ميان راه طائف و مكه،قرار گرفته است.اين منطقه به
وسيله كوههايى كه به شكل نيم دايره در اطرافش قرار دارد،مشخص شده است.زائران
بيت الله الحرام در روز عرفه;يعنى نهم ذى حجه در اين منطقه حضور دارند.اين
حضور،در اصطلاح فقهى«وقوف»ناميده مىشود و از اركان حج تمتع است.عرفات خارج
از محدوده حرم قرار دارد و اطراف آن با علائم و تابلو به طور دقيق مشخص شده
است.
گفتهاند نام عرفات مربوط به زمانى است كه جبرئيل مراسم حج را به
آدم-ع-آموزش داد و در پايان به او گفت:«عرفت؟»(آيا شناختى؟).و در نقلى ديگر
آمده است كه آدم و حوا پس از هبوط از بهشت و آمدن به روى كره خاكى،در اين منطقه
همديگر را يافتند و يكديگر را شناختند(تعارفا).
در شمال شرقى عرفات«جبل الرحمه»قرار دارد.اين كوه مستقل از كوههايى است كه
منطقه را در حصار خود گرفته.روايتشده است كه رسول خدا-ص-خطبه حجة الوداع را بر
فراز اين كوه ايراد كرد. (14)
مسجد نمره
در سمت غربى عرفات،مسجدى است بزرگ به نام«مسجد نمره».اين مسجد را به
نام«مسجد ابراهيم»و«مسجد عرفه»هم مىخوانند.مسجد نمره احتمالا در قرن دوم
هجرى بنا شده و پس از آن همواره مورد توجه مورخان و سفرنامه نويسان بوده
است.محتمل است كه مسجد از قرن نخست بر پا بوده و بعدها تجديد بنا شده است.
مساحت مسجد در عهد مهدى عباسى،حدود هشت هزار متر مربع بوده و اين نشانه
اهميتى است كه اين مسجد در قرن دوم هجرى براى مسلمانان داشته است.مسجد نمره در
سال 559 ه.ق.به دست جواد اصفهانى وزير،بازسازى شد و مساحت آن تا حدود 14400 متر
افزايش يافت. گويا اين مسجد در آن زمان بدون سقف و رواق بوده است;سپس در عهد
عثمانيها رواقهايى براى آن ساخته شد.
بناى فعلى مسجد در عهد سعوديها ساخته شده و مساحت آن حدود هجده هزار متر
مربع است.اكنون اين مسجد داراى رواقهاى متعددو نيز چهار مناره است كه در شرق و
غرب آن قرار دارد.
مشعر الحرام
فاذا افضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام (15) در راه
باز گشت از عرفات به سوى مكه،وادى مازمين واقع شده كه در ميان دو كوه قرار
دارد.«مازم»به معناى راه تنگ و يا تنگه است و اين اشاره به دو راه رفت و برگشت
تنگ اين ناحيه مىباشد.با عبور از اين وادى به«مزدلفه»مىرسيم كه مشعر الحرام
در آنجا واقع شده است.در سوى ديگر مشعر الحرام، وادى محسر قرار دارد. (16)
منطقه مشعر با علائمخاصى مشخص شده و وقوف در آن از اركان حج تمتع
است.نام مزدلفه را از آن روى انتخاب كردهاند كه محل اجتماع مردم است.
مسجد مزدلفه
در فاصله شش كيلومترى مسجد نمره و پنج كيلومترى مسجد خيف در منا،مسجد مزدلفه
قرار دارد.اين مسجد در آغاز عهد عباسى مساحتى حدود چهار هزار متر مربع داشته و
تنها داراى حصار در اطراف بوده و سقفى نداشته است.مسجد مزبور بارها بازسازى شده
است. عثمانيها در سال 1072 ه.ق.آن را بازسازى كردند.در سال 1399 ه.ق.بناى جديد
آن خاتمه يافت.اكنون مساحت مستطيل شكل آن حدود شش هزار متر مربع است.
منا
منا،پس از گذشتن از وادى محسر آغاز مىشود;جايى كه حجاج از روز دهم تا
دوازدهم-و برخى تا روز سيزدهم-در آن مىمانند.فاصله شمال مكه تا منا شش كيلومتر
است.نزديكترين موقعيت منا به مكه،جمره عقبه است;جايى كه نخستين بار مسلمانان
يثرب با رسول خدا-ص-بيعت كردند و بيعت آنها با نام«بيعة العقبه»شهرت
يافت.دورترين قسمت آن نيز وادى محسر است كه ميان مزدلفه و منا قرار دارد.
گفتهاند كلمه«منا»بر گرفته از اين سخن جبرئيل به آدم-ع-است كه:«تمنى
الجنة؟»(آيا آرزوى بهشت دارى؟)
چند مسجد در منا وجود داشته كه برخى از ميان رفته و برخى موجود است.
مسجد خيف
مسجد خيف،مهمترين مساجد منا به شمار مىرود.درباره محل و فلسفه پيدايش
آن،روايت جالب توجهى وجود دارد.مىدانيم كه در سال پنجم هجرت،مشركان مكه به
تحريك يهوديان، پيمان اتحادى را با برخى از قبايل عرب امضا كردند تا به مدينه
حمله كنند و ريشه اسلام را از اساس بر كنند.محلى كه آنان براى امضاى اين پيمان
انتخاب كردند،جايى بود كه بعدها مسجد خيف در آنجا بنا گرديد.اين بدان معنا است
كه در محلى كه مشركان پيمان ضد اسلام بستند،مسجدى بنا شد كه تا ابد شكست اتحاد
قريش با قبايل عرب را فرياد كند.
خيف به محلى گويند كه در آنجا از شدت كوهستانى بودن منطقه كاسته شده اما
هنوز به صورت دشت در نيامده است.چنين منطقهاى در دامنه كوه صفايح قرار گرفته و
مسجد نيز در همين ناحيه ساخته شده است.
مسجد خيف شاهد خطبه مهم رسول خدا-ص-در حجة الوداع بوده كه در روايات متن آن
خطبه نقل شده است.به علاوه در روايات پيشوايان معصوم-عليهم السلام-آمده است كسى
كه در منا است،تا مىتواند نمازهايش را در مسجد خيف بخواند;چرا كه در آن هفتاد
پيامبر-ص-نماز خواندهاند.در نقلى هم آمده است كه مسجد خيف مدفن آدم-ع-است.
مسجد خيف از نخستين مساجد است و نخستين مشاهدات تاريخى از آن را از قرن سوم
در دست داريم.در سال 240 ه.ق.سيل آن را تخريب كرد.سپس بر جاى آن مسجدى بنا
گرديد و سيل بندى نيز ساخته شد تا حفاظى براى مسجد باشد.مساحت مسجد در آن زمان
1500 متر مربع بوده است.
در اطراف مسجد خيف،رواقهاى كوچكى نيز بوده است.اين مسجد در سال 556 ه.ق.به
دست جواد اصفهانى وزير بازسازى شد.مسجد خيف در قرن نهم هجرى بناى با شكوهى
داشته است.
مسجد خيف تا پيش از اين بازسازى،يك چهار ديوارى داشت.وسط آن بقعهاى بوده كه
منار هم داشته و مشهور به مقام ابراهيم بوده است.شيخ عباس قمى در مفاتيح نوشته
است كه كنار مناره نماز مستحبى(6 ركعت)خوانده شود.در آن زمان كف مسجد،شنى بوده
است.
آخرين بازسازى مسجد در سال 1392 ه.ق.به دست دولتسعودى با بناى نسبتا بزرگ و
رواقهاى متعدد و مساحتى در حدود 23660 متر مربع انجام گرفته است.طول اين مسجد
182 و عرض آن 130 متر است.
درب اين مسجد تنها در ايام منا باز است و در طول سال مسدود مىباشد.متاسفانه
در آن ايام هم،محل استراحت افراد بى سرپناه بوده و هيچ جاى عبادت در آن
نيست.تنها در وقت نماز امكان خواندن نماز در آن هست.
پىنوشتها
1-فاكهى،اخبار مكه،ج 3،ص 270
2-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 7
3-العقد الثمين،ج 1،ص 65
4-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 33
5-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 234
6-ازرقى،اخبار مكه،ج 2،ص 91
7-غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام،ج 2،ص 558
8-فاكهى،اخبار مكه،ص 27
9-اتحاف الورى،ج 2،ص 76
10-فاكهى،اخبار مكه،ج 5،ص 77 و 78
11-فاكهى،اخبار مكه،ج 5،ص 82
12-الكافى،ج 4،ص 566،من لا يحضره الفقيه،ج 2،ص 335
13-فهرستى از اين اقوال فقها را ملاحظه فرماييد در مقاله«مسجد غدير»از محمد
جعفر طبسى،فصلنامه«ميقات حج»،ش 12،صص 140-138;مقاله مفصلى در تعيين محل غدير
در مجله«تراثنا»،ش 25،توسط استاد شيخ عبد الهادى الفضلى نوشته شده است.
14-درباره عرفات نك:به مقاله آقاى سيد على قاضى عسكر در فصلنامه«ميقات
حج»،ش 12، صص 162-142 و مقاله آقاى محمد امين پور امينى در همين شماره.
15-بقره:198
16-درباره حدود وادى محسر نگاه كنيد به فصلنامه«ميقات حج»،ش 3،صص 182-173
