مقدمه
مشتاقان حرم خدا و رسول-ص-با سفر به دو حرم شريف،در جستجوى يادگارهايى هستند
كه رسول خدا،امير مؤمنان و ديگر صحابيان مخلص رسول الله-ص-از خود بر جاى
نهادهاند.
آنان علاقهمندند تا آثار متبرك موجود در حرمين را شناخته و با حضور در آنها
تعلق خاطر خود را به آن بزرگواران نشان دهند و با خواندن نماز و دعا،توشهاى
براى آخرت خويش برگيرند.
تلاش چند ساله معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبرى-مد ظله
العالى-سبب شده است تا كتابهاى چندى در اين زمينه در اختيار زائران و مشتاقان
قرار گيرد.در شمار نخستين آثارى كه در اين باره نشر يافته،همين كتاب بود كه با
عجله و با استفاده از مآخذ چندى آماده و نشر گرديد.
در آن زمان نويسنده بيش از هر چيز از مآخذ بهره برده و توفيق تحقيق ميدانى
پيش نيامده بود تا اين كه در طى سالهاى گذشته،آثر مزبور چندين بار به چاپ
رسيد.دوستان و مشتاقان در ضمن تشويق،يادآور نكاتى مىشدند كه براى تكميل و رفع
نواقص و خطاهاى كتاب بسيار مفيد بود.نويسنده نيز در طى چند سفر با تحقيقات
ميدانى كوشيد تا كتاب حاضر را كاملتر و كم نقصتر عرضه كند.
اينك كه تحرير جديد اين كتاب در اختيار عزيزان قرار مىگيرد،بالغ بر يك دوم
به حجم آن افزوده شده و از بسيارى از موارد رفع اشكال شده است.هدف عمده ما
نوشتن اثرى كم حجم براى استفاده عموم زائران مىباشد.گفتنى است هنوز هم تذكرات
شما عزيزان مىتواند راهنماى نويسنده در چاپهاى بعدى كتاب باشد.
رسول جعفريان
جغرافياى كلى جزيرة العرب
جزيرة العرب زمينى استخشك كه از سه طرف در حصار آب قرار گرفته;در ناحيه غرب
آن، درياى احمر(سرخ)قرار دارد كه حد فاصل جزيرة العرب و قاره آفريقاست.جنوب آن
به اقيانوس هند محدود مىشود و در شرق آن درياى عمان و خليج فارس واقع است كه
جزيرة العرب را از ايران جدا مىسازد.تنها در قسمتشمالى با عراق و شامات پيوند
زمينى دارد.
جزيرة العرب از نظر جغرافيايى به چند ناحيه تقسيم مىشود:
1.حجاز;سواحل شرقى درياى احمر را به نام حجاز مىشناسند.طبعا حجاز شامل بخشى
از ناحيه غربى جزيرة العرب است.
2.تهامه;بخشى از سرزمين جزيرة العرب را تهامه مىنامند كه در جنوب حجاز قرار
دارد.در تعريفى ديگر،خود حجاز دو ناحيه غربى و شرقى دارد;ناحيه شرقى آن،كه
كوهستانى است، حجاز ناميده مىشود و قسمت غربىاش،كه دشتى سرازير به سوى درياى
احمر است،تهامه نام دارد.
3.نجد;قسمت ميانى جزيرة العرب،از شمال به سمت جنوب كه در واقع همسايه شرقى
حجاز است،نجد ناميده مىشود.
4.عروض;اين نام به بخش وسيعى از جزيرة العرب،كه در ناحيه شرقى است،اطلاق
مىشود. در اين قسمت،شهرهاى احسا و قطيف واقع است.در حاشيه شرقى و جنوب شرقى
جزيره، كشورهاى قطر،بحرين و عمان قرار دارند.
5.يمن;اين سرزمين شامل نواحى جنوبى جزيرة العرب است و يمن جنوبى و يمن شمالى
را در بر مىگيرد كه خود دو كشور مستقلاند.
بدين ترتيب،جزيرة العرب افزون بر آن كه از لحاظ جغرافيايى به مناطق مختلف
تقسيم مىشود،از لحاظ سياسى نيز كشورهاى چندى در آن قرار دارند.امروزه مهمترين
بخش جزيرة العرب،كشور عربستان سعودى است.
حجاز
كلمه حجاز از«حاجز»گرفته شده و به معناى«مانع»است.اين نام بدين دليل است
كه رشته كوه«سراة»كه از شمال تا جنوب جزيره كشيده شده،دو قسمت را از يكديگر
جدا كرده كه در يك سوى آن نجد و در سوى ديگر تهامه قرار گرفته است.بدين
ترتيب،اين كوهها مانعى هستند ميان اين دو ناحيه،و حجاز شامل اين منطقه كوهستانى
به سمت غرب است. حجاز نيز چون ديگر نواحى جزيرة العرب،بسيار خشك و كم آب است و
تنها در برخى از واديها، آبهاى فصلى و يا چاه وجود دارد كه از قديم برخى از
قبايل عرب را گرد خود جمع كرده است. به همين دليل،مناطق مسكونى دائم،كمتر در
حجاز وجود داشته و در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحيه مانند مكه،طائف،يثرب و
خيبر به عنوان مراكز شهرى شناخته مىشده است.
بخش اول مكه مكرمه
شهر مكه در فاصله هشتاد كيلومترى شرق درياى سرخ قرار دارد و در طول 40 درجه
و 9 دقيقه و عرض 31 درجه و 28 دقيقه خط استوا واقع شده و 330 متر از سطح دريا
فاصله دارد.
فلسفه پيدايش اين شهر،كه«ام القرى»نيز نام گرفته،دو چيز است:
1-مركزيت عبادى
2-مركزيت تجارى.
اين شهر«بكه»نيز ناميده شده است.درباره نامگذارى آن به«مكه»اقوال مختلفى
نقل شده;از آن جمله:مكه در اصل«مك+رب»و مك به معناى«بيت»است:در اين
صورت،مكه يعنى بيت العرب يا بيت الله.در نقلى ديگر آمده است كه«بك»به عنوان
يك پسوند،به معناى واحه و وادى آمده;مثل«بعل بك»كه به معناى وادى بعل
است.بدين ترتيب،بر اساس نامى كه بطلميوس براى مكه ذكر كرده
يعنى«ماكارابا»،بايد اين شهر را به نام«وادى رب»بشناسيم.برخى هم«مكرابا»را
از كلمه عربى«مقرب»گرفتهاند;اصطلاحى كه به احتمال مربوط به كسانى باشد كه
نزديكتر به خدا يا خدايان هستند.
معانى بسيارى براى بكه و مكه گفتهاند كه بيشتر آن حدسى است. (1)
يكى از اجزاى اصلى،در اين نامگذاريها رب و خانه رب است و اين نشان دهنده شكل
گيرى اين شهر بر گرد خانه خداوند است.
نام ديگر مكه«بلد الامين»و«بلد الحرام»است كه اين نام به تناسب مركزيت
عبادى اين شهر،بر آن اطلاق شده است.
در نوشتههاى تاريخى قديمى،از مكه ياد شده است و دليلش آن است كه مسير تجارت
از شامات به سمتيمن،از اين ناحيه عبور مىكرده است.تاريخ بناى مكه را بايد در
زمان بناى كعبه جستجو كرد.
مكه در ميان درهاى واقع شده و كوهها اطراف آن را گرفته است.تنها چند راه
خروجى به سمتيمن،درياى سرخ و شام وجود دارد.پايينترين نقطه آن،بطحا است كه در
امتداد آن از معلاة مكه به سوى مسفله كعبه قرار گرفته است.مسير بطحا در وادى
ابراهيم قرار دارد كه محل عبور سيلابهايى است كه از بخش بالاى مكه در مسير مسجد
الحرام فعلى به سمت پايين;يعنى كعبه سرازير شده و از آنجا به بخش مسفله مكه
مىرود.
مكه قديم به طور عمده در دو سوى بوده،در سمت معلاة گستره آن تنها تا محل
مسجد الرايه بوده است.
قرآن از زبان حضرت ابراهيم-ع-مكه را«وادى غير ذى زرع»ناميده;يعنى جايگاه
خشكى كه با كم آبى مواجه است.پيشتر،چاه زمزم وسيله تامين آب آنجا بود،كه با
گذشت زمان چاههاى ديگرى نيز در اطراف آن به وجود آمد.
مكه داراى فضايل بى شمارى است;به ويژه خداوند در استجابت دعاى
ابراهيم-ع-حرمت فراوانى براى اين شهر و اهل آن به عنوان اهل الله قائل شده است.
1- مكه و كعبه پيش از اسلام
بناى كعبه به دست ابراهيم (ع)
تاكيد دستهاى از روايات بر آن است كه كعبه به دستحضرت آدم-ع-ساخته شد.در
اين روايات،آغاز مراسم حج نيز زمان حضرت آدم دانسته شده و حتى نامگذارى برخى از
نواحى اطراف مكه و نيز مشاعر،در مورد حضرت آدم و همسرش حوا توجيه شده است.اگر
اين روايات را بپذيريم،بايد بگوييم مدت زمانى پس از آدم،خانه كعبه چندان محل
توجه نبوده تا آن كه حضرت ابراهيم-ع-بار ديگر آن را تجديد بنا كرده است.
در نگاه تاريخى قرآن،تاريخ مكه و كعبه با تاريخ انسان و حاكميت او بر كره
خاكى برابر است. آنچه قرآن مجيد بدان تصريح كرده،آن است كه كعبه به دست
ابراهيم-ع-ساخته شده است. در عين حال،قرآن اين ديدگاه را نفى نمىكند كه زمانى
دراز پيش از آن،اين خانه وجود داشته و سپس تخريب شده است.
«و آنگاه كه براى ابراهيم جاى خانه[كعبه]را تهيه ديديم كه چيزى را با من
شريك مساز و خانه مرا براى طواف كنندگان و به نماز ايستادگان و ركوع كنندگان
سجدهگر پاكيزه كن.» (2) «و در ميان آدميان بانگ حج در ده تا پياده
و بر هر شتر لاغرى كه از هر راه دورى آمده باشد، سوى تو آيند.» (3)
«و آن هنگام كه ابراهيم پايههاى آن خانه[كعبه]را با اسماعيل بالا مىبرد،
گفتند:پروردگار ما!از ما بپذير،چرا كه شنواى دانا تويى.» (4) در آيه
28 سوره حج و آيات 35 تا 37 سوره ابراهيم نيز از پيوند كعبه با ابراهيم-ع-سخن
گفته شده است.ابراهيم-ع-پس از بناى كعبه از خداوند خواست تا اين مكان را حرم
امن قرار دهد و خداوند نيز دعاى وى را اجابت كرد.همين امنيت و حرمت بود كه در
طى قرنها،مكه را از تجاوز قبائل بدوى حفظ كرد و آن را«شهرى امن»يا به تعبير
قرآن«البلد الامين»و«البلد الحرام»قرار داد.
داستان آمدن ابراهيم-ع-از اين قرار است كه او به دنبال مشكلى كه با همسرش
ساره پيدا كرد،همراه هاجر و فرزندش اسماعيل-ع-بدين ديار آمد و آنها را تنها
گذاشت و بازگشت.پس از آن كه چاه زمزم پديد آمد و اسماعيل-ع-و مادر وى هاجر نجات
يافتند،آن دو در آنجا به زندگى مشغول شدند تا زمانى كه اسماعيل-ع-سى ساله شد و
ابراهيم-ع-بار ديگر به مكه آمد.در اين زمان بود كه آنها با كمك يكديگر خانه
كعبه را ساختند.
به دنبال ساخته شدن خانه خدا،عربهاى قبيله جرهم كه در آن نواحى زندگى
مىكردند و اسماعيل از ميان آنان همسرى اختيار كرده بود،به توحيد و خدا پرستى
گرويدند و پس از آن مراسم حج هر ساله برگزار مىشد.
نگاهى به داستان آمدن هاجر و اسماعيل-ع-بدين ديار و آنچه كه درباره
ابراهيم-ع-و پسرش و مساله قربانى كردن او بيان شده و نيز مطالبى كه درباره رفتن
هاجر ميان صفا و مروه براى جستجوى آب نقل كردهاند،نشان مىدهد كه بيشتر سنتهاى
مربوط به حج،برگرفته از همين وقايع است;يعنى وقايع زندگى انسانهاى پاك و
موحد،كه يادگار دين توحيد و آيين حنيف بودهاند،سر مشقى براى ديگر انسانهاى
موحد شد و به عنوان شعائر خداوند باقى ماند.حج در واقع احياى شعائر الهى و
پاسدارى از دين توحيدى است.
خداوند دين اسلام را«دين حنيف»ناميده و نام«مسلمان»را براى پيروان اسلام
از زبان حضرت ابراهيم-ع-دانسته و خانه را نيز«كعبه»،«بيت الحرام»،«بيت
العتيق»و«مسجد الحرام»ناميده است.برخى،«بيت المعمور»را نيز نام ديگرى براى
كعبه دانستهاند.
ساختمان كعبهاى كه به دست ابراهيم-ع-ساخته شد،بر اساس برخى نقلها بدين
ويژگىها بوده است:ارتفاع حدود 32/4 متر،ديوار شرقى 24 متر،ديوار غربى 10/23
متر،ديوار شمالى 5/16 متر،ديوار جنوبى 15 متر.در آن زمان خانه كعبه سقفى نداشته
و ديوارهاى آن از سنگ بوده است.
مكه و كعبه بعد از اسماعيل-ع-
پيشتر گفته شد كه اسماعيل-ع-در ميان عربهاى نواحى اطراف مكه بزرگ شد و از
ميان آنان همسرى برگزيد.نسلى را كه از وى به وجود آمد،با نام«عربهاى
عدنانى»مىشناسند.اينان در واقع عرب نيستند،بدان جهت كه نژاد اسماعيل-ع-از
مردمان بين النهرين بود.از اين روست كه به آنها«مستعربه»(عرب شده)مىگويند.در
برابر عدنانيها،قحطانيها يا عربهاى جنوبى هستند كه به عرب اصيل يا
عرب«عاربه»معروفند.
قبيلهاى كه اسماعيل-ع-در ميان آنها بود،«جرهم»نام داشت كه بعدها از ميان
رفتند و در تاريخ گم شدند،به طورى كه نشانى از آنان نماند.در دوره تسلط جرهم بر
مكه بود كه مردم موحد اين ناحيه،پس از سالها يگانه پرستى بت پرستشدند.آنان به
تقليد از يكى از بزرگان خود به نام عمرو بن لحى،بتى را كه وى از شام به مكه
آورده بود(هبل)،مورد پرستش قرار دادند.در عين حال كه اعتقاد به خانه كعبه و
خداى كعبه(رب البيت)نيز داشتند.روز به روز،بر تعداد بتها افزوده شد تا آنجا كه
به هنگام ظهور اسلام،بنا به اظهار برخى از منابع،قريب 360 بت در اطراف خانه
كعبه قرار داشته است.
بعد از جرهم،قبيله خزاعه بر مكه تسلط يافت و سپس به تدريج قريش توانست مكه
را از دست آنها خارج سازد و خود بر اوضاع مسلط شود.تاريخ احتمالى تسلط قريش بر
مكه،حدود دو قرن پيش از هجرت بوده است.
قريش در مكه
قصى بن كلاب داماد رئيس قبيله خزاعه بود.او توانست پس از مرگ پدر همسرش،با
گرد هم آوردن و متحد ساختن خانوادههاى متفرق قريش،كه در اطراف مكه زندگى
مىكردند،بر مكه تسلط يابد.قصى در آبادانى مكه كوشيد و دار الندوه را براى
مشاوره رؤساى خاندانهاى قريش ساخت و سرو سامانى به مكه داد.وى اداره امور مكه
را تحت عنوانهاى«پرچمدارى»، «پردهدارى كعبه»،«سقايتحجاج»و...تقسيم كرد و
هر قسمت را به يكى از خانوادهها سپرد. نوشتهاند كه او در بازسازى كعبه نيز
تلاشهايى داشته است.پيش از قصى،اطراف كعبه تا فاصله زيادى از سكنه خالى بوده
است;اما قصى آنها را در نزديكى كعبه گرد آورد و تنها به اندازه طواف،محدودهاى
را باقى گذاشت.
پس از قصى،فرزندان وى عبد مناف و عبد الدار و بعد از آن نيز هاشم فرزند عبد
مناف و عبد المطلب فرزند هاشم در مكه نفوذ فراوانى داشتند.در زمان هاشم بود كه
مكه به يك مركزيت تجارى مهم تبديل شد و قريش به كار تجارت در بلاد دور دست
پرداختند.قرآن در سوره قريش به اين مساله اشاره كرده است.
زمانى كه قصى بن كلاب قريش را در مكه فراهم آورد،هر طايفهاى از آنان را در
بخشى از مكه سكونت داد.او قسمت«وجه كعبه»يعنى معلاة يا بالاى مكه را،كه شامل
شعب ابى طالب به سمت بالا مىشد،براى خود و فرزندانش برگزيد.به همين دليل
فرزندان وى همه در اين بخش سكونت داشتند.بخش اجياد(شامل اجياد كبير و صغير در
پشت كوه ابو قبيس)را به بنى مخزوم داد.منطقه مسفله مكه در اختيار بنى جمح قرار
گرفت و بنى سهم در ثنيه سفلى، كه امروزه به نام«شبيكه»معروف است،سكونت داده
شدند.طايفه بنى عدى را(كه عمر از آن تيره است)در پايين ثنيه مزبور،جايى كه
امروزه به جبل عمر معروف است،سكونت داد. (5)
ابرهه و مكه
قبايل عرب در گوشه و كنار جزيرة العرب براى زيارت و تجارت به مكه
مىآمدند.برخى از آنها كه تمايل به چنين كارى نداشتند،كعبههايى در ديار خود
ساخته بودند.گفتهاند كه تعداد اين كعبهها بيش از ده بوده است كه البته مورد
توجه چندانى قرار نمىگرفتند.زمانى كه ابرهه حبشى بر يمن تسلط يافت،همين حسادت
در او پديد آمد،وى كه مسيحى بود،خواست تا عربها به جاى زيارت كعبه به زيارت
كليساى ساخته او بروند.به نظر مىرسد او در پى توسعه مسيحيت بوده است.اما وقتى
با مقاومت عربها روبرو شد،تصميم گرفت به مكه حمله كند و كعبه را ويران سازد.اين
واقعه در سالى كه رسول خدا-ص-متولد شد(عام الفيل)،رخ داده است.ابرهه به مكه
حمله كرد،اما به قدرت الهى گرفتار عذاب گشت و خود و سپاهيانش كشته شدند.سوره
فيل در قرآن به اين واقعه مهم تاريخى اشاره كرده است.پس از اين قضيه بر اهميت
كعبه افزوده شد و عربها احترام بيشترى به آن و ساكنان مكه مىگذاشتند.
بناى كعبه به دست قريش
زمانى كه رسول خدا-ص-سى و پنجسال داشت،كعبه به دنبال جارى شدن سيل از طريق
معلاة مكه به سمت مسجد الحرام ويران شد.
پس از آن،قريش اجتماع كردند و مصمم بر ساختن مجدد آن شدند.آنان شرط كردند كه
در ساختمان خانه جز مال حلال به كار نگيرند،اما چون مال حلالى كه به دست مىآمد
كافى نبود!از اين روى هر طايفه از قريش ساختن گوشهاى از آن را به عهده گرفت و
بدين سان ساختمان كعبه سامان يافت.آنگاه كه ساختمان كعبه به پايان آمد،نوبت به
نصب حجر الاسود رسيد،سنگ مقدسى كه بسيار مورد عنايت بود.آنان در نصب سنگ با
يكديگر مجادله كردند و نزديك بود كه به كشتار منجر شود،اما درايت رسول
خدا-ص-باعثشد تا سنگ را در پارچهاى نهادند و هر كس گوشهاى از آن را گرفت و
تا نزديكى محل نصب آوردند.آنگاه رسول خدا-ص-آن را گرفته،در جايگاه خود قرار
داد.
ارتفاع كعبه در اين بنا تا 64/8 متر رسيد.سقفى نيز براى آن قرار داده شد كه
آب آن به وسيله ناودانى،در ناحيهاى كه حجر اسماعيل قرار داشت و اكنون نيز
همانجاست،مىريخت.داخل كعبه نيز با رنگ آميزى و تصاويرى از ابراهيم و نيز مريم
مقدس در حالى كه عيسى-ع-را در بغل داشت!تزيين شده بود.
از مهمترين وقايعى كه در فاصله ساختن كعبه به دست قريش تا ظهور اسلام در
مورد كعبه روى دادن،تولد امير مؤمنان على-ع-در خانه كعبه است.در اين باره
نقلهاى تاريخى بسيارى وجود دارد كه جاى ترديد براى محققان باقى نمىگذارد.اين
شرافتى است براى امير مؤمنان-ع-و مادرش فاطمه بنت اسد كه رسول خدا-ص-او را
چونان مادرش دوست مىداشت،چرا كه بهر روى رسول خدا-ص-بخشى از دوران طفوليت را
در خانه ابو طالب سپرى كرده بود.
پىنوشتها
1-در اين باره نگاه كنيد به فصلنامه«ميقات حج»،ش 2،صص 219-205.در آنجا
فهرستى از نامهاى مكه هم آمده است.مقاله مفصلتر از محمد مهدى فقيهى تحت عنوان
نامهاى مكه در فصلنامه«ميقات حج»ش 4،صص 151-132 به چاپ رسيده است.
2-حج:26
3-حج:27
4-بقره:127
5-فاكهى،اخبار مكه،ج 3،ص 260
