|
تفسير الميزان جلد ۱۳
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۶ -
(در انفاق به
محتاجان زياده روى مكن ) نه بخل بورز كه گوئى دستت را به گردنت بسته اند و نه
آنچنان باز كن كه چيزى (براى روز مبادا) نزد خود نگذارى آنوقت تهى دست بنشينى و خود
را ملامت كنى (29).
كه پروردگار تو رزق را براى هر كه بخواهد توسعه مى دهد و براى هر كه بخواهد تنگ مى
گيرد. آرى او به (صلاح ) بندگان خود آگاه و بينا است (.3).
و فرزندان خود را از ترس فقر مكشيد، ما آنان را و خود شما را روزى مى دهيم ، و كشتن
آنان خطائى بزرگ است (31). و نزديك زنا مشويد كه زنا هميشه فاحشه بوده و روشى زشت
است (32).
و خونى را كه خدا محترم شمرده مريزيد، مگر آنكه كشتن او حق باشد، و كسى كه بى گناهى
را بكشد ما براى ولى او سلطنت و قدرت قانونى قرار داده ايم (كه مى تواند قاتل را
بكشد) پس نبايد كسى در خونريزى از حد تجاوز كند كه كشته بى گناه به وسيله قانون
يارى شده (33).
به مال يتيم هم نزديك مشويد مگر بنحوى كه تصرف در آن بهتر باشد براى يتيم از تصرف
نكردن ، (و همچنان مال او را نگه داريد) تا به حد رشد برسد، و (نيز) به عهد خود وفا
كنيد، كه از عهدها نيز بازخواست خواهيد شد (34).
و چون ترازو دارى مى كنيد كيل تمام بدهيد و با وزنى مستقيم و يكسان بدهيد و بستانيد
اين هم (براى دنيايتان ) خوبست و هم در آخرت عاقبت بهترى دارد (35).
دنبال چيزى را كه بدان علم ندارى مگير كه گوش و چشم و دل در باره همه اينها روزى
مورد بازخواست قرار خواهى گرفت (36).
در زمين با نخوت و غرور قدم مزن تو نه مى توانى زمين را بشكافى و نه به بلندى كوهها
مى رسى (خلاصه نمى توانى هر چه بخواهى بكنى ) (37).
همه اينها گناهش نزد پروردگارت كيفر بد دارد (38).
اينها از جمله وحى هائى است كه پروردگارت از حكمت بسويت فرستاد و (نيز) با خداى
تعالى خدايانى ديگر مگير تا ملامت زده و رانده از رحمت خدا به جهنم نيفتى (39).
بيان آيات
اين آيات بعضى از كليات دين را ذكر مى كند، و در حقيقت دنباله آيه شريفه انّ هذا
القرآن يهدى للّتى هى اقوم ...) است .
قضاء تشريعى خداوند به نپرستيدن جز او
|
و قضى ربك الا تعبدوا الا اياه
|
جمله (الا تعبدوا الا اياه
)) نفى و استثناء و كلمه (اءن
) مصدريه است ، ممكن هم هست بگوئيم (لا
تعبدوا...) نهى و استثناء و كلمه
(اءن ) مصدريه و يا مفسرّه است
و به هر حال مجموع مستثنى و مستثنى منه به دو جمله تقسيم مى شود، نظير اين كه
بگوئيم (او را بپرستيد)
و (غير او را نپرستيد)
و به وجه ديگر، برگشت هر دو جمله به يك حكم است ، و آن اينكه
(بايد او را با اخلاص بپرستيد).
و اين جمله چه برگشت به دو جمله كند و چه به يك جمله ، در هر حال چيزى است كه قضاى
الهى متعلق بدان شده است ، البته قضاى تشريعى خدا كه متعلق به احكام و مسائل تشريعى
مى شود، و معناى يكطرفى كردن و حكم قاطع مولوى نمودن را مى رساند، و اين قضاء
همانطور كه شامل اوامر خدا مى شود شامل نواهى او نيز مى گردد، همانطور كه احكام
مثبته را يكطرفى مى كند احكام منفيه را نيز يكطرفى مى كند، به همين جهت فرمود:
(و قضى ربّك ) زيرا اگر فرموده
بود: (و امر ربّك ان لا تعبدوا...)
صحيح نبود زيرا معنايش اين مى شد كه خدا امر كرده جز او را نپرستيد)
و حال آنكه نهى كرده از اينكه غير او را نپرستند و محتاج به نوعى تاءويل و تجوز مى
شد.
مساءله امربه اخلاص در پرستش بزرگترين اوامر دينى ، و اخلاص در عبادت از واجب ترين
واجبات شرعى است ، همچنانكه در مقابل ، شرك ورزيدن به خداى عزوجل بزرگترين گناه است
، و به همين جهت فرمود: (خدا نمى آمرزد
اين گناه را كه بدو شرك بورزند، و پائين تر از آن را از هر كه بخواهد مى آمرزد).
و ما اگر يك يك معاصى را تحليل و تجزيه كنيم خواهيم ديد كه برگشت تمامى گناهان به
شرك است ، زيرا اگر انسان غير خدا يعنى شيطان هاى جنى و انسى و يا هواى نفس و يا
جهل را اطاعت نكند هرگز اقدام به هيچ معصيتى نمى كند، و هيچ امر و نهيى را از خدا
نافرمانى نمى كند، پس هر گناهى اطاعت از غير خدا است ، و اطاعت هم خود يك نوع عبادت
است ، همچنانكه در آيات زير اطاعت شيطان را پرستش وى خوانده و فرمود:
(الم اعهد اليكم يا بنى آدم الا تعبدوا الشيطان
) و نيز فرمود: (افرايت من
اتخذ الهه هويه ).
حتى كافرى كه منكر صانع است نيز مشرك است ، زيرا با اينكه فطرت ساده اش حكم مى كند
بر اينكه براى عالم صانعى است مع ذلك امر تدبير عالم را به دست ماده و يا طبيعت و
يا دهر مى داند.
و چون مساءله همانطور كه گفتيم مساءله مهمى بود، لذا آن را قبل از سايراحكام ذكر
كرد، با اينكه آن احكام هم هر يك در جاى خود بسيار اهميت دارند، مانند عقوق والدين
و ندادن حقوق واجب مالى و اسراف و تبذير و فرزند كشى و زنا و قتل نفس و خوردن مال
يتيم و عهدشكنى و كم فروشى و پيروى غير علم و تكبر ورزيدن ، وبا اينكه مساءله اخلاص
در عبادت را بر اينها مقدم داشت در آخر و بعد از شمردن اينها مجددا همين اخلاص را
خاطر نشان ساخته و از شرك نهى فرمود.
اين جمله عطف است بر جمله قبلى و معنايش چنين است (پروردگارت
چنين حكم رانده كه : تحسنوا بالوالدين احسانا)
و احسان در فعل ، مقابل بدى و آزار است .
نيكى كردن به والدين ، از مهمترين واجبات بعد از توحيد
معلوم مى شود مساءله احسان به پدر و مادر بعد از مساءله توحيد خدا واجب ترين واجبات
است همچنانكه مساءله عقوق بعد از شرك ورزيدن به خدا از بزرگترين گناهان كبيره است ،
و به همين جهت اين مساءله را بعد از مساءله توحيد و قبل از ساير احكام اسم برده و
اين نكته را نه تنها در اين آيات متذكر شده ، بلكه در موارد متعددى از كلام خود
همين ترتيب را به كار بسته .
در سوره انعام پيرامون تفسير آيه 151 كه شبيه به آيه مورد بحث است گذشت كه گفتيم
رابطه عاطفى ميان پدر و مادر از يك طرف و ميان فرزندان از طرف ديگر از بزرگترين
روابط اجتماعى است كه قوام و استوارى جامعه انسانى بدانها است ، و همين وسيله اى
است طبيعى كه زن و شوهر را به حال اجتماع نگهداشته و نمى گذارد از هم جدا شوند،
بنابراين از نظر سنت اجتماعى و به حكم فطرت ، لازم است آدمى پدر و مادر خود را
احترام كند و به ايشان احسان نمايد زيرا كه اگر اين حكم در اجتماع جريان نيابد و
فرزندان با پدر و مادر خود معامله يك بيگانه را بكنند قطعا آن عاطفه از بين رفته و
شيرازه اجتماع به كلى از هم گسيخته مى گردد.
|
امّا يبلغنّ عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما افّ و لا تنهرهما و قل لهما
قولا كريما
|
كلمه (اما)
مركب است از (ان
) شرطيه و (ماى
) زائده ، و اگر اين ما، زائده نبود جائز نبود كه نون تاكيد ثقيله در
آخر فعل شرط كه (يبلغ
) باشد، در آيد، اثر ماء زائده اين است كه چنين كارى را تجويز مى كند.
كلمه (كبر)
به معناى بزرگسالى است ، و كلمه (اف
) مانند كلمه (آخ
) در فارسى ، انزجار را مى رساند، و كلمه
(نهر) به معناى رنجاندن است كه
يا با داد زدن به روى كسى انجام مى گيرد و يا با درشت حرف زدن ،
آيه در مقام انحصار حكم به دوران پيرى پدر و مادر نيست
اگر حكم را اختصاص به دوران پيرى پدر و مادر داده از اين جهت بوده كه پدر و مادر،
در آن دوران سخت ترين حالات را دارند، و بيشتر احساس احتياج به كمك فرزند مى
نمايند، زيرا از بسيارى از واجبات زندگى خود ناتوانند، و همين معنا يكى از آمال پدر
و مادر است كه همواره از فرزندان خود آرزو مى كنند، آرى روزگارى كه پرستارى از
فرزند را مى كردند و روزگار ديگرى كه مشقات آنان را تحمل مى نمودند، و باز در
روزگارى كه زحمت تربيت آنها رابه دوش مى كشيدند، در همه اين ادوار كه فرزند از
تاءمين واجبات خود عاجز بود آنها اين آرزو را در سر مى پروراندند كه در روزگار پيرى
از دستگيرى فرزند برخوردار شوند.
پس آيه شريفه نمى خواهد حكم را منحصر در دوران پيرى پدر و مادر كند، بلكه مى خواهد
وجوب احترام پدر و مادر و رعايت احترام تام در معاشرت و سخن گفتن با ايشان را
بفهماند، حال چه در هنگام احتياجشان به مساعدات فرزند و چه در هر حال ديگر، و معناى
آيه روشن است .
امر به تواضع و خضوع در برابر والدين و دعا براى آنها
|
و اخفض لهما جناح الذّلّ من الرّحمة و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيرا
|
كلمه (خفض جناح
) (پر و بال گستردن ) كنايه است از مبالغه در تواضع و خضوع زبانى و عملى
، و اين معنا از همان صحنه اى گرفته شده كه جوجه بال و پر خود را باز مى كند تا مهر
و محبت مادر را تحريك نموده و او را به فراهم ساختن غذا وادار سازد، و به همين جهت
كلمه جناح را مقيد به ذلت كرده و فرمود: (جناح
الذل ) و معناى آيه اين است كه :
(انسان بايد در معاشرت و گفتگوى با پدر و مادر طورى روبرو شود كه پدر و
مادر تواضع و خضوع او را احساس كنند، و بفهمند كه او خود را در برابر ايشان خوار مى
دارد، و نسبت به ايشان مهر و رحمت دارد).
اين در صورتى است كه (ذل
) به معناى خوارى باشد، و اگربه معناى مطاوعه باشد از گستردن بال مرغان
جوجه دار ماءخوذ شده كه از در مهر و محبت بال خود را براى جوجه هاى خود باز مى كنند
تا آنها را زير پر خود جمع آورى نمايند، و از سرما و شكار شدن حفظ كنند.
و در اينكه فرمود: (و بگو پروردگارا ايشان
را رحم كن آنچنانكه ايشان مرا در كوچكيم تربيت كردند)
دوران كوچكى و ناتوانى فرزند مرا به يادش مى آورد، و به او خاطرنشان مى سازد، در
اين دوره كه پدر و مادر ناتوان شده تو بياد دوره ناتوانى خود باش و از خدا بخواه كه
خداى سبحان ايشان را رحم كند، آنچنانكه ايشان تو را رحم نموده و در كوچكيت تربيت
كردند.
در مجمع البيان مى گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه دعاى فرزند براى پدر و مادرش
كه از دنيا رفته اند مسموع است ، زيرا اگر مسموع نبود و براى آنها اثرى نداشت معنا
نداشت كه در اين آيه امر به دعا كند.
مؤ لف : ليكن آيه بيش از اين دلالت ندارد كه دعاى فرزند در مظنّه اجابت است و چنين
دعائى بى خاصيت نيست ، زيرا هم گفتيم كه ممكن است به اجابت رسد و هم اينكه ادبى است
دينى كه فرزند از آن استفاده مى برد، و لو در موردى مستجاب نشود، و پدر و مادر از
آن بهره مند نگردند، علاوه بر اين ، مرحوم طبرسى دعا را مختص به حال بعد از مرگ پدر
و مادر دانسته ، و حال آنكه آيه شريفه مطلق است .
|
ربّكم اعلم بما فى نفوسكم ان تكونوا صالحين فانّه كان للاوّابين غفورا
|
سياق آيات حكم مى كند كه اين آيه نيز متعلق به مطالب آيات قبل (در باره پدر و مادر)
باشد، بنابراين بايد گفت اين آيه ، متعرض آن حالى است كه احيانا از فرزند حركت
ناگوارى سرزده كه پدر و مادر از وى رنجيده و متاءذى شده اند، و اگر صريحا اسم فرزند
را نياورده و اسم آن عمل را هم نبرده ، براى اين بوده است كه بفهماند همانطور كه
مرتكب شدن به اين اعمال سزاوار نيست ، بيان آن نيز مصلحت نبوده و نبايد بازگو شود.
پس اينكه فرمود: (ربّكم اعلم بما فى
نفوسكم ) معنايش اين است كه پروردگار شما
از خود شما بهتر مى داند كه چه حركتى كرديد و اين مقدمه است براى بعدش كه مى
فرمايد: (ان تكونوا صالحين
) و مجموعا معنايش اين مى شود كه اگر شما صالح باشيد و خداوند هم اين
صلاح را درنفوس و ارواح شما ببيند، او نسبت به توبه كاران آمرزنده است .
و در جمله (فانّه كان للاوّابين غفورا)
كلمه (اوابين
) به معناى برگشت كنندگان به سوى خداست كه در هر گناهى كه مى خواهند
انجام دهند به ياد خدا افتاده و بر مى گردند. و اين تعبير از قبيل بيان عام در مورد
خاص است .
و معنايش اين است كه اگر شما صالح باشيد و خداوند هم اين صلاح را در روح شما ببيند
و شما در يك لغزشى كه نسبت به والدين خود مرتكب شديد به سوى خدا بازگشت كرده و توبه
نموديد، خداوند شما را مى آمرزد، براى اينكه او همواره در باره اوابين (و بازگشت
كنندگان ) غفور و بخشنده بوده است .
|
و آت ذا القربى حقّه و المسكين و ابن السّبيل
|
در مباحث گذشته در نظائر اين آيه شريفه مطالب مربوط به آن گذشت ، و از همين آيه
معلوم مى شود كه انفاق به ذى القربى و مسكينان و در راه ماندگان از احكامى است كه
قبل از هجرت واجب شده است ، براى اينكه اين آيه مكى است و در سوره مكى قرار دارد.
|
و لا تبذّر تبذيرا انّ المبذّرين كانوا اخوان الشّياطين و كان الشّيطان لربّه كفورا
|
صاحب مجمع البيان فرموده است (تبذير)
به معناى پاشيدن با اسراف است ، و در واقع از بذر افشانى گرفته شده است ، منتهى
فرقى كه با آن دارد اين است كه افشاندن در آنجا به منظور استفاده است و در اسراف به
منظور افساد، و به همين جهت در هر جا كه به منظور اصلاح باشد
(تبذير) گفته نمى شود، هر چند
كه زياد باشد.
اشاره به وجه اينكه فرمود: اسرافكاران برادران شياطين
هستند
و جمله (انّ المبذّرين كانوا اخوان
الشّياطين ) تعليلى است بر نهى از تبذير،
و معنايش اين است كه اسراف مكن زيرا كه اگر اسراف كنى از مبذرين - كه برادران
شيطانند - خواهى شد.
و گويا وجه برادرى مبذرين و اسراف كنندگان با شيطانها اين باشد كه اسراف كاران و
شيطان از نظر سنخيت و ملازمت مانند دو برادر مهربان هستند كه هميشه با همند، و ريشه
و اصلشان هم يك پدر و مادر است همچنانكه آيه شريفه (و
قضينا لهم قرناء)، و آيه
(احشروا الّذين ظلموا و ازواجهم
) كه مقصود از ازواج در اينجا همان قرناء در آيه قبلى است ) و آيه
(و اخوانهم يمدّونهم فى الغىّ ثمّ لا يقصرون
) همين معنا را مى رساند.
و از همينجا معلوم مى شود كه تفسير آن مفسر كه آيه را به قرين و دوستان شيطانها،
تفسير كرده بهتر است از تفسيرى كه ديگرى به معناى اتباع و پيروان شيطان گرفته است .
و مراد از كلمه شيطان در جمله (و كان
الشيطان لربّه كفورا) همان ابليس است كه
پدر شيطانها است ، و شيطانها ذريه و قوم و قبيله او هستند، بنابراين ، لام
(شيطان ) لام عهد ذهنى است و
همچنين مى شود لام را لام جنس بگيريم كه مراد از شيطان ، جنس شيطان باشد و به هر
حال كفر ورزيدن شيطان نسبت به پروردگار خود از اين جهت است كه او نعمتهاى خدا را
كفران نموده و آنچه از قوه و قدرت و ابزار بندگى از جانب خدا به او داده شده ، همه
را در راه اغواء و فريب بندگان خدا و وادار كردن آنان به نافرمانى و دعوتشان به
خطاكارى و كفران نعمت مصرف مى كند.
و از آنچه گذشت اين معنا روشن گرديد كه چرا اول شيطان را به صيغه جمع (شياطين ) و
بعدا به صيغه مفرد (شيطان ) آورد، آيه كريمه ابتدا خواسته بفهماند كه هر اسراف
كننده اى برادر شيطان خويش است ، پس همه اسراف كاران برادران شيطانهايند. و اما در
تعبير دوم كه مفرد آورد، گفتيم مقصود از آن يا پدر شيطانها است كه نامش ابليس است و
يا مقصود جنس شيطان است .
|
و امّا تعرضن عنهم ابتغاء رحمة من ربّك ترجوها فقل لهم قولا ميسورا
|
جمله (امّا تعرضّن
) در اصل (ان تعرض
) بوده و (ماى
) زائده بر سر (ان
)
شرطى در آمد تا نون تاكيد بتواند بر سر (تعرض
) در آيد.
شهادت سياق دليل بر اين است كه گفتار در باره انفاق مالى بوده ، پس مراد از جمله
(امّا تعرضنّ عنهم
) اعراض از كسى است كه مالى درخواست كرده تا در سد جوع و رفع حاجتش مصرف
كند، و مقصود از آن ، هر اعراضى آنهم به هر صورت كه باشد نيست ، بلكه تنها آن قسم
اعراضى است كه دستش تهى است و نمى تواند مساعدتى به وى بكند، ولى ماءيوس هم نيست ،
احتمال مى دهد كه بعدا پولدار شود ، و وى را كمك كند، به دليل اينكه دنبالش مى
فرمايد: (بتغاء رحمة من ربّك ترجوها)
يعنى اينكه تو از ايشان اعراض مى كنى نه از اين بابست كه مال دارى و نمى خواهى بدهى
، و نه از اين باب كه ندارى و از به دست آمدن آن هم ماءيوسى ، بلكه از اين بابست كه
الان ندارى ولى اميدوار هستى كه به دستت بيايد، و به ايشان بدهى ، و در طلب رحمت
پروردگار خود هستى .
و اينكه فرمود: (فقل لهم قولا ميسورا)
بدين معنى است كه با ايشان به نرمى حرف بزن ، سخن درشت و خشن مگو و اين سفارش را
در جائى ديگر به بيانى ديگر فرموده :
(و امّا السّائل فلا تنهر).
در كشاف گفته : جمله (ابتغاء رحمة من ربّك
) يا متعلق به جواب شرطيست كه مقدم بر خود شرط مى باشد، و تقديرش اين
است كه : (با آنان به آسانى و نرمى سخن
بگو و با وعده هاى نيك دلشان را خوش كن ، و با اينگونه رحمت ها كه به ايشان مى كنى
رحمت پروردگارت را براى خود بدست آور)، و
يا آنكه متعلق است به خود شرط، و معنايش اين است كه :
(و اگر به خاطر نرسيدن آن مالى كه اميدوار رسيدنش بودى از ايشان اعراض
كردى كه از رزق تعبير به رحمت شده باشد - در اينصورت ايشان را به نرمى و خوبى
برگردان ).
بنابراين معنا، كلمه (ابتغاء)
به جاى (فقر و تهى دستى و نرسيدن مال
) به كار رفته ، به اين عنايت كه شخص بى روزى هميشه در طلب روزى است ،
پس
(نداشتن )
هميشه سبب درخواست و ابتغاء است و ابتغاء مسبب فقد مى باشد، و در اين آيه مسبب به
جاى سبب آمده است .
نهى از افراط و تفريط در انفاق
|
و لا تجعل يدك مغلولة الى عنقك و لا تبسطها كلّ البسط فتقعد ملوما محسورا
|
(دست به گردن بستن
) كنايه است از خرج نكردن و خسيس بودن و خوددارى از بخشش نمودن ، درست
مقابل (بسط يد)
است كه كنايه از بذل و بخشش مى باشد و اين كه هر چه به دستش آيد از دست خود فرو
بريزد، بطورى كه هيچ چيز براى خود باقى نمى گذارد، مانند كسى كه كاملا دست خود را
در مقابل باران گشوده و حتى قطره اى از آن در دست وى باقى نمى ماند، و اين تعبير
بليغ ترين و رساترين تعبير در مورد نهى از افراط و تفريط در انفاق است .
و جمله (فتقعد ملوما محسورا)
فرع جمله (و لا تبسطها...)
است ، و كلمه (محسور)
از ماده (حسر)
است كه به معناى انقطاع و يا عريان شدن است و در اين آيه اين معنا را مى رساند كه
دست خويش تا به آخر مگشاى و بيش از حد دست و دلباز نباش كه ممكن است روزى زانوى
غم بغل كرده ودستت از همه جا بريده شود و ديگر نتوانى خود را در اجتماع ظاهر ساخته
و با مردم معاشرت كنى .
بعضى گفته اند كه جمله (فتقعد ملوما
محسورا) متفرع است بر هر دو جمله
((و لا تجعل يدك ...) و
(و لا تبسطها كلّ البسط)) نه
تنها به جمله آخرى (و لا تبسطها كل البسط) و معنايش اين است كه اگر از خرج كردن
خوددارى كنى و بخل بورزى سرانجام ملامت و مذمت شده و در گوشه اى خواهى نشست ، و اگر
زياده روى كنى حسرت خورده و مغموم و پشيمان خواهى شد.
اشكال اين حرف اين است كه معلوم نيست جمله (و
لاتبسطها...) در مقام نهى از تبذير و
اسراف باشد، و حتى معلوم نيست دادن تمامى اموال در راه خدا اسراف باشد، هر چند كه
با همين آيه از آن نهى شده باشد، زيرا قبلا هم گفتيم كه در مفهوم
(تبذير)،
(افساد)
نهفته است و اسراف در راه خدا افساد نيست ، و معنى ندارد كه چنين عملى كه نه خودش
فاسد مى شود و نه چيزى را فاسد مى كند حسرت و اندوه در پى داشته باشد.
|
انّ ربّك يبسط الرّزق لمن يشاء و يقدر انّه كان بعباده خبيرا بصيرا.
|
از ظاهر سياق بر مى آيد كه اين آيه در مقام تعليل مطالب آيه قبل است كه از افراط و
تفريط در انفاق نهى مى كرد.
و معنايش اين است كه اين داءب و سنت پروردگار است كه بر هر كس بخواهد روزى دهد فراخ
و گشايش دهد و براى هر كه نخواهد، تنگ بگيرد و سنت او چنين نيست كه بى حساب و بى
اندازه فراخ سازد و يا بكلى قطع كند، آرى او مصلحت بندگان را رعايت مى كند، چرا كه
او به حال بندگان خود خبير و بينا است ، تو نيز سزاوار است چنين كنى و متخلق به
اخلاق خدا گردى و راه وسط و اعتدال را پيش گرفته از افراط و تفريط بپرهيزى . بعضى
از مفسرين گفته اند كه آيه مورد بحث ، آيه قبل را بدين نحو تعليل مى كند كه
(بسط رزق ) و
(قبض آن ) كار خداست ، و تو
نبايد چنين كارى كنى ، چرا كه اين كار از شؤ ون الوهيت و مختص به ذات پروردگار است
، و اما تو بايد ميانه روى كنى بدون اين كه از راه اعتدال به سوى افراط و يا تفريط
بگرائى .
بعضى ديگر در معناى تعليل مذكور حرفهاى ديگرى زده اند كه وجوهى بعيد از اعتبار است
.
|
و لا تقتلوا اولادكم خشيه املاق نحن نرزقهم و ايّاكم انّ قتلهم كان خطا كبيرا.
|
(املاق )
به معناى فقر و ندارى است ، و در مفردات گفته است كه
(خطاة ) به معناى انحراف از
جهت است و اين چند قسم تصور مى شود:
1 - تصميم به كارى بگيرد كه اراده و انجامش شايسته نيست و بلكه زشت مى باشد، خلاصه
تصميم و اراده خطاء باشد، و اين بارزترين مصداق خطاء است كه آدمى بدان مرتكب شده و
دچار مى گردد. و در تعبير چنين خطائى گفته مى شود: (خطى
ء يخطا و خطا) و آيات زير به همين معنا
است ان قتلهم كان خطا كبيرا) و
(و ان كنّا لخاطئين ).
2 - قسم ديگر خطاء اين است كه : (آدمى
كارى را اراده كند كه انجامش خوبست ، و ليكن آنطور كه مى خواسته انجام نشده باشد، و
بر خلاف اراده اش از آب درآيد، در تعبير اينگونه خطاء مى گويند:
(اخطاء اخطاء) و آن شخص را مى
گويند (مخطى ء)،
پس چنين كسى در اراده اش اشتباه نكرده عملش هم خطاء نبوده ، ليكن خطاء از آب در
آمده ، در آيه شريفه (و من قتل مومنا خطا
فتحرير رقبة ) اين معنى مقصود است .
3 - قسم بعدى خطاء، آنست كه مانند قسم اول در اراده خطاء شود و ناشايسته را اراده
كند، ولى اتفاقا خلاف آن از آب در آمده و كار نيكى انجام شود، چنين كسى در اراده اش
(مخطى
) و در عملش
(مصيب ) است ، و او را براى
اراده عمل زشت مذمّت كرده و عمل نيكش را ستايش نمى كنند.
و خلاصه سخن آنكه اگر كسى چيزى را اراده كند و خلاف آن را انجام دهد مى گويند
(اخطاء)
و اگر همان چيزى را كه اراده كرده ، انجام دهد مى گويند
(اصاب ) گاهى هم به كسى كه
كاربدى كرده و يا اراده بدى كرده مى گويند (اخطا)
و تعبير معروف
(اصاب الخطاء و اخطاء الصواب و اصاب
الصواب و اخطاء الخطاء) از همين باب است ،
و اين لفظ مشتركى است كه بطورى كه ملاحظه مى كنيد مردد ميان چند معنا است ، و اين
بر عهده دانشمند اهل تحقيق است كه در هر مورد كاملا جستجو نموده و معناى اين كلمه
را معلوم نمايد.
نهى از فرزند كشى (چه دختر و چه پسر) از بيم فقر و
گرسنگى كه در عرب
رسمبوده
و در آيه شريفه از كشتن اولاد به جهت ترس از فقر و احتياج ، شديدا نهى شده است و
جمله (نحن نرزقهم و ايّاكم
) تعليل همان نهى و در مقام مقدمه چينى براى جمله بعدى است كه فرمود:
(ان قتلهم كان خطا كبيرا).
و معناى آيه اين است كه فرزندان خود را از ترس اين كه مبادا دچار فقر و هلاكت شويد
و به خاطر ايشان تن به ذلت گدائى دهيد به قتل نرسانيد، و دختران خود را از ترس
اينكه گرفتار داماد ناجورى شويد و يا به جهت ديگرى مايه آبروريزى شما شود مكشيد
زيرا اين شما نيستيد كه روزى اولادت ان را مى دهيد، تا در هنگام فقر و تنگدستى ديگر
نتوانيد روزى ايشان را برسانيد، بلكه مائيم كه هم ايشان و هم شما را روزى مى دهيم ،
آرى كشتن فرزندان خطائى است بزرگ .
مساءله نهى از فرزندكشى در قرآن كريم مكرر آمده ، و اين عمل شنيع در حالى كه يكى از
مصاديق آدم كشى است ، چرا فقط اين مصداق ذكر گرديده ؟ مى توان گفت كه چو ن فرزندكشى
از زشت ترين مصاديق شقاوت و سنگدلى است و جهت ديگرش هم اين است ك ه اعراب در
سرزمينى زندگى مى كردند كه بسيار دچار قحطى مى شد، و از همين جهت همينكه نشانه هاى
قحطى را مى ديدند اول كارى كه مى كردند به اصطلاح براى حفظ آبرو و عزت و احترام
خود!! فرزندان خود را مى كشتند.
و در كشاف گفته : مقصود از فرزندكشى همان دختركشى است كه در عرب مرسوم بوده و ليكن
ظاهرا اين حرف صحيح نباشد، زيرا مساءله دختركشى يك عنوان مستقلى است كه آيات مستقل
ديگرى مخصوص نهى از آن و حرمت آن آمده ، مانند آيه :
(و اذا الموودة سئلت باىّ ذنب قتلت )،
و آيه (و اذا بشّر احدهم بالانثى ظلّ وجهه
مسودا و هو كظيم يتوارى من القوم من سوء ما بشّر به ايمسكه على هون ام يدسه فى
التّراب الا ساء ما يحكمون ).
و اما آيه مورد بحث و امثال آن ، به طور كلى از كشتن اولاد از ترس فقر و ندارى نهى
مى كند، و داعى نداريم كه اولاد را حمل بر خصوص دختران كنيم با اينكه اعم از دختر و
پسر است ، و نيز هيچ موجبى نيست كه جمله (ايمسكه
على هون ) را حمل بر ترس از فقر و فاقه
كنيم ، با اينكه مى دانيم هون با فقر در معنا متغايرند.
پس حق مطلب همين است كه بگوئيم از آيه مورد بحث كشف مى شود كه عرب غير از مساءله
دختركشى (واءد) يك سنت ديگرى داشته كه به خيال خود با آن عمل هون و خوارى خود را
حفظ مى كردند، و آن اين بوده است كه از ترس خوارى و فقر و فاقه فرزند خود را - چه
دختر و چه پسر - مى كشته ، و آيه مورد بحث و نظائر آن از اين عمل نهى كرده است .
نهى شديد از زناكارى
|
و لا تقربوا الزّنى انّه كان فاحشة و ساء سبيلا
|
اين آيه از زنا نهى مى كند و در حرمت آن مبالغه كرده است ، چون نفرموده اينكار را
نكنيد، بلكه فرموده نزديكش هم نشويد، و اين نهى را چنين تعليل كرده كه اين عمل
فاحشه است ، و زشتى و فحش آن صفت لاينفك و جدائى ناپذير آن است ، به طورى كه در هيچ
فرضى از آن جدا نمى شود، و با تعليل ديگر كه فرمود: (و
ساء سبيلا) فهماند كه اين روش روش زشتى
است كه به فساد جامعه ، آن هم فساد همه شؤ ون اجتماع منجر مى شود، و به كلى نظام
اجتماع را مختل ساخته و انسانيت را به نابودى تهديد مى كند، و در آيه اى ديگر در
عذاب مرتكبين آن مبالغه نموده و در ضمن صفات مؤ منين فرموده
(و لا يزنون و من يفعل ذلك يلق اثاما يضاعف له العذاب يوم القيمة و يخلد
فيه مهانا الا من تاب و آمن و عمل عملا صالحا).
بحثى قرآنى و اجتماعى پيرامون حرمت زنا
اين بحثى كه عنوان مى كنيم هم بحثى است قرآنى و هم اجتماعى .
همه مى دانيم كه هر يك از جنس (نر)
و (ماده )
نوع بشر وقتى به حد رشد رسيد - در صورتى كه داراى بنيه اى سالم باشد - در خود ميلى
غريزى نسبت به طرف ديگر احساس مى كند، و البته اين مساءله غريزى منحصر در افراد
انسان نيست ، بلكه در تمامى حيوانات نيز اين ميل غريزى را مشاهده مى كنيم .
علاوه بر اين همچنين مشاهده مى كنيم كه هر يك از اين دو طرف مجهز به جهاز و اعضاء و
قوائى است كه او را براى نزديك شدن به طرف مقابلش وادار مى كند. اگر در نوع جهاز
تناسلى اين دو طرف به دقت مطالعه و بررسى كنيم جاى هيچ ترديدى باقى نمى ماند كه اين
شهوت غريزى بوده و وسيله اى است براى توالد و تناسل كه خود مايه بقاء نوع است .
علاوه بر جهاز تناسلى ، انواع حيوانات از آن جمله انسان به جهازهاى ديگرى نيز مجهز
است كه باز دلالت دارند بر اينكه غرض از خلقت جهاز تناسلى همان بقاء نوع است ، يكى
از آنها محبت و علاقه به فرزند است ، و يكى ديگر مجهز بودن ماده هر حيوان پستاندار
به جهاز شيرساز است تا طفل خود را براى مدتى كه بتواند خودش غذا را بجود و فرو ببرد
و هضم كند شير بدهد و از گرسنگى حفظ نمايد، همه اينها تسخيرهائى است الهى كه به
منظور بقاء نوع جنس نر را مسخر ماده و ماده را مسخر نر كرده جهاز تناسلى طرفين را
مسخر و دلهاى آنان را و و و همه را مسخر كرده تا اين غرض تاءمين شود.
و به همين جهت مى بينيم انواع حيوانات با اين كه مانند انسان مجبور به تشكيل اجتماع
و مدنيت نيستند و به خاطر اين كه زندگيشان ساده و حوائجشان مختصر است ، و هيچ
احتياجى به يكديگر ندارند معذلك گاه گاهى غريره جنسى وادارشان مى كند كه نر و ماده
با هم اجتماع كرده و عمل مقاربت را انجام دهند، و نه تنها انجام بدهند و هر يك
دنبال زندگى خويش را بگيرند، بلكه به لوازم اين عمل هم ملتزم شوند، و هر دو در تكفل
طفل و يا جوجه خود و غذا دادن و تر بيت آن پاى بند باشند، تا طفل و يا جوجه شان به
حد رشد برسد، و به اداره چرخ زندگى خويش مستقل گردد.
و نيز به همين جهت است كه مى بينيم از روزى كه تاريخ ، زندگى بشريت و سيره و سنت او
را سراغ مى دهد سنت ازدواج را هم كه خود يك نوع اختصاص و رابطه ميان زن و شوهر است
سراغ مى دهد، همه اينها ادله مدعاى ما است ، زيرا اگر غريزه ، تناسل بشر را به
اينكار وا نمى داشت بايد تاريخ سراغ دهد كه در فلان عصر نظامى در ميان زن و شوهرها
نبوده ، آرى مساءله اختصاص يك زن به شوهر خود، اصلى طبيعى است كه مايه انعقاد جامعه
انسانى مى گردد، و جاى هيچ ترديد نيست كه ملت هاى گوناگون بشرى در گذشته هر چند هم
كه داراى افراد فراوان بوده اند بالاخره به مجتمعات كوچكى به نام خانواده منتهى مى
شدند.
همين اختصاص باعث شده كه مردان ، زنان خود را مال خود بدانند، و عينا مانند اموال
خود از آن دفاع كنند، و جلوگيرى از تجاوز ديگران را فريضه خود بدانند همانطور كه
دفاع از جان خود را فريضه مى دانند، بلكه دفاع از عرض را واجب تر دانسته گاهى جان
خود را هم بر سر عرض و ناموس خود از دست بدهند.
و همين غريزه دفاع از اغيار است كه در هنگام هيجان و فورانش غيرتش مى نامند و به
كسى كه نمى گذارد به ناموسش تجاوز شود غيرتمند مى گويند، و نمى گويند مردى است بخيل
. باز به همين جهت است كه مى بينيم در همه اعصار نوع بشر نكاح و ازدواج را مدح كرده
و آن را سنت حسنه دانسته ، و زنا را نكوهش نموده فى الجمله آنرا عملى شنيع معرفى
كرده اند و گناهى اجتماعى و عملى زشت دانسته اند، بطورى كه خود مرتكب نيز آنرا علنى
ارتكاب نمى كند، هر چند بطورى كه در تاريخ امم و اقوام ديده مى شود در بعضى از
اقوام وحشى آنهم در پاره اى از اوقات و در تحت شرائطى خاص در ميان دختران و پسران و
يا بين كنيزان معمول بوده است .
پس اينكه مى بينيم تمامى اقوام و ملل در همه اعصار اين عمل را زشت و فاحشه خوانده
اند براى اين بوده كه مى فهميدند اين عمل باعث فساد انساب و شجره هاى خانوادگى و
قطع نسل و ظهور و بروز مرضهاى گوناگون تناسلى گشته و همچنين علاوه بر اين باعث
بسيارى از جنايات اجتماعى از قبيل آدم كشى و چاقوكشى و سرقت و جنايت و امثال آن مى
گردد، و نيز باعث مى شود عفت و حياء و غيرت و مودت و رحمت در ميان افراد اجتماع جاى
خود را به بى عفتى و بى شرمى و بى غيرتى و دشمنى و شقاوت بدهد.
با همه اينها، تمدنى كه ممالك غربى در اين اعصار به وجود آورده اند، از آنجائى كه
صرفا بر اساس لذت جوئى و عياشى كامل و برخوردارى از مزاياى زندگى مادى و نيز آزادى
افراد در همه چيز بنا نهاده شده و آزادى را جز در آن امورى كه مورد اعتناى قوانين
مدنى است سلب نكرده و حتى كار را به جائى رسانده اند كه تمامى آداب قومى و مرزهاى
دينى و اخلاقى و شرافت انسانى را كنار گذاشته افراد را در هر چيز كه ميل داشته
باشند و در هر عملى - هر چه هم كه شنيع باشد - آزاد گذاشته اند و گذشته از بعضى
شرائط جزئى كه در پاره اى موارد مخصوص ، اعتبار كرده اند ديگر هيچ اعتنائى به آثار
سوء اين آزادى بى قيد و شرط افراد ندارند، و قوانين اجتماعى را هم بر طبق خواسته
اكثر مردم تدوين مى كنند.
نتيجه چنين تمدنى اشاعه فحشاء ميان مردان و زنان شده و حتى تا داخل خانه ها در ميان
مردان صاحب زن و زنان صاحب شوهر و حتى نسبت به محارم سرايت نموده و شايد ديگر كسى
ديده نشود كه از آثار شوم اين تمدن ، سالم مانده باشد، بلكه به سرعت اكثريت را با
خود همراه كرده است ، و يكى از آثار شومش اين است كه صفات كريمه اى كه هر انسان
طبيعى ، متصف بدان است و آن را براى خود مى پسندد و همه آنها از قبيل عفت و غيرت و
حياء آدمى را به سنت ازدواج سوق مى دهد، رفته رفته ضعيف گشته است ، تا آنجا كه بعضى
از فضائل مسخره شده است ، و اگر نقل پاره اى از كارهاى زشت خودش شنيع و زشت نبود، و
اگر بحث ما قرآنى و تفسير نبود آمارى را كه پاره اى از جرايد منتشر كرده اند اينجا
نقل مى كرديم تا مدعاى ما ثابت گردد، كه آثار شوم اين تمدن تا چند درصد افراد بشر
را آلوده كرده است .
و اما شريعتهاى آسمانى بطورى كه قرآن كريم بدان اشاره مى كند و تفسير آيات آن در
سوره انعام آيه 151 تا آيه 153 گذشت ، همه از عمل زشت زنا به شديدترين وجه نهى مى
كرده اند ، در ميان يهود قدغن بوده ، از انجيل ها هم برمى آيد كه در بين نصارى نيز
حرام بوده است ، در اسلام هم مورد نهى قرار گرفته و جزء گناهان كبيره شمرده شده است
، و البته حرمتش در محارم چون مادر و دختر و خواهر و عمه و خاله شديدتر است ، و
همچنين در صورت احصان يعنى در مورد مردى كه زن داشته و زنى كه شوهر داشته باشد
حرمتش بيشتر است و در غير صورت احصان حدود سبك ترى دارد مثلا اگر بار اول باشد صد
تازيانه است و در نوبت سوم و چهارم يعنى اگر دو يا سه بار حد خدائى بر او جارى شده
باشد و باز هم مرتكب شود حدش اعدام است ، و اما در صورت محصنه بودن در همان نوبت
اول بايد سنگسار شود.
و در آيه مورد بحث ، به حكمت حرمت آن اشاره نموده و در ضمن نهى از آن ، فرموده
(به زنا نزديك نشويد كه آن فاحشه و راه بدى است
) اولا آن را فاحشه خوانده ، و در ثانى به راه بد توصيفش كرده كه مراد
از آن - و خدا داناتر است - سبيل بقاء است ، همچنانكه از آيه
(ائنّكم لتاتون الرّجال و تقطعون السّبيل
) نيز برمى آيد كه مقصود از راه همان راه بقاء نسل است ، و معنايش اين
است كه آيا شما در آميختن با زنان را كه راه بقاى نسل مى باشد و نظام جامعه
خانوادگى را كه محكم ترين وسيله است براى بقاى مجتمع مدنى به وجود مى آورد از هم مى
گسليد؟.
آرى با باز شدن راه زنا روز به روز ميل و رغب ت افراد به ازدواج كمتر مى شود، چون
با اينكه مى تواند از راه زنا حاجت جنسى خودرا برآورد داعى ندارد اگر مرد است محنت
و مشقت نفقه عيال و اگر زن است زحمت حمل جنين و تربيت او را تحمل نموده و با محافظت
و قيام به واجبات زندگيش ، جانش به لب برسد، با اينكه غريزه جنسى كه محرك و باعث
همه اينها است از راه ديگر هم اقناع مى شود، بدون اينكه كمترين مشكل و تعبى تحمل
كند، همچنانكه مى بينيم دختر و پسر جوان غربى همينكار را مى كند، و حتى به بعضى از
جوانهاى غربى گفته اند كه چرا ازدواج نمى كنى ؟ در پاسخ گفته است : چكار به ازدواج
دارم ، تمام زنهاى اين شهر از آن من مى باشد! ديگر ازدواج چه نتيجه اى دارد؟ تنها
خاصيت آن مشاركت و همكارى در كارهاى جزئى خانه است كه آن هم مانند ساير شركتها است
كه با اندك بهانه اى منجر به جدائى شريكها از همديگر مى شود و اين مساءله امروزه
بخوبى در جوامع غربى مشهود است .
و اينجاست كه مى بينيم ازدواج را به يك شركت تشبيه كرده اند كه بين زن و شوهر منعقد
مى شود و آن را تنها غرض و هدف ازدواج مى شمارند، بدون اينكه حسابى براى توليد نسل
و يا برآوردن خواسته هاى غريره باز كنند، بلكه اينها را از آثار مترتبه و فرع بر
شركت در زندگى مى دانند، در نتيجه اگر توافق در اين شركت ادامه يافت كه هيچ و گرنه
از اولاد و مساءله غريزه طبيعى صرفنظر مى كنند.
همه اينها انحرافهائى است از راه فطرت ، و ما اگر در اوضاع و احوال حيوانات و انواع
مختلف آنها دقت كنيم خواهيم ديد كه حيوانات غرض اصلى و بالذات از ازدواج را، ارضاء
غريزه تحريك شده ، و پديد آوردن نسل و ذريه مى دانند.
همچنانكه دقت در وضع انسان در اولين بارى كه اين تمايل را در خود احساس مى كند ما
را به اين حقيقت مى رساند كه هدف اصلى و تقدمى كه او را به اين عمل دعوت مى كند
همان ارضاء غريزه است ، كه مساءله توليد نسل دنبال آن است .
و اگر محرك انسان به اين سنت طبيعى ، مساءله شركت در زندگى و تعاون در ضروريات حيات
، از خوراك و پوشاك و آشيانه و امثال آن بود، ممكن بود مرد اين شركت را با مردى مثل
خود، و زن با زنى مثل خود برقرار كند، و اگر چنين چيزى ممكن بود و دعوت غريره را
ارضاء مى كرد بايد در ميان جوامع بشرى گسترش مى يافت و يا حداقل براى نمونه هم كه
شده ،
در طول تاريخ در ميان يكى از جوامع بشرى صورت مى گرفت و ميان دو مرد و دو زن حتى
احيانا چنين شركتى برقرار مى شد و در تمام طول تاريخ و در همه جوامع مختلف بشرى به
يك و تيره (طريقه ، راه و روش ) جريان نمى يافت و اصلا چنين رابطه اى ميان دو طبقه
اجتماع يعنى طبقه مردان از يكطرف و زنان از طرف ديگر برقرار نمى شد.
و از طرفى ديگر اگر اين روش غربى ها ادامه پيدا نموده و روز به روز به عدد فرزندان
نامشروع اضافه شود، مساءله مودت و محبت و عواطفى كه ميان پدران و فرزندان است به
تدريج از بين رفته و باعث مى شود كه اين رابطه معنوى از ميان پدران نسبت به فرزندان
رخت بربندد، و وقتى چنين رابطه اى باقى نماند قهرا سنت ازدواج از ميان جامعه بشر
كنار رفته و بشر رو به انقراض خواهد نهاد، همه اينها كه گفتيم نمونه هايش در جامعه
هاى اروپائى خودنمائى مى كند.
يكى از تصورات باطل اين است كه كسى تصور كند كه كار بشر در اثر پيشرفتهاى فنى به
زودى به جائى برسد كه چرخ زندگى اجتماعى خود را با اصول فنى و طرق علمى بچرخاند،
بدون اينكه محتاج به كمك غريزه جنسى شود، يعنى فرزندان را به وجود آورد بدون اينكه
اصلا احتياجى به رابطه به اصطلاح معنوى و محبت پدرى و مادرى باشد، مثل اينكه جائره
هائى مقرر كنند براى كسانى كه توليد نسل كنند و پدران به خاطر رسيدن به آن جوائز
فرزند تحويل دهند! همچنانكه در بعضى از ممالك امروز معمول شده است ، غافل از اينكه
جائره قرار دادن و يا هر قانون و سنت ديگرى مادام كه در نفوس بشر ضامن اجراء نداشته
باشد دوام پيدا نمى كند، قوانين در بقاى خود از قوا و غرائز طبيعى انسان كمك مى
گيرند، نه به عكس كه غرائز از قوانين استمداد نمايد و قوانين بتوانند غرائز را به
كلى باطل كنند، آرى اگر غرائز باطل شد نظام اجتماع باطل مى شود.
هيات اجتماع قائم بافراد اجتماع است ، و قوام قوانين جارى بر اين است كه افراد آن
را بپذيرند و بدان رضايت دهند، و آن قوانين بتواند پاسخگوى جامعه باشد، با اين حال
چگونه ممكن است قوانينى در جامعه اى جريان يابد و دوام پيدا كند كه قريحه جامعه
خواستار آن نبوده و دلها پذيرايش نباشد.
پس حاصل كلام اين شد كه باطل شدن غريزه طبيعى و غفلت اجتماع بشرى از غايت و هدف
اصلى آن ، انسانيت را تهديد به نابودى مى كند، و به زودى هم كارش را بدينجا خواهد
كشانيد، و اگر هنوز چنين خطرى كاملا محسوس نشده براى اين است كه هنوز عموميت پيدا
نكرده است .
علاوه بر مطالب مذكور اين عمل زشت و پست اثر ديگرى هم از نظر شريعت اسلامى دارد، و
آن بر هم زدن انساب و رشته خانوادگى است ، كه با گسترش زنا، ديگر جائى براى احكام
نكاح و ارث باقى نمى ماند.
|
و لا تقتلواالنّفس التّى حرّم اللّه الا بالحقّ.
|
اين آيه از كشتن نفس محترمه نهى مى كند، مگر در صورتى كه بحق باشد، به اين معنا كه
طرف مستحق كشته شدن باشد، مثل اينكه كسى را كشته باشد يا مرتد شده باشد (و حرمت
دينى را در جامعه بشكند) و امثال اينها كه در قوانين شرع مضبوط است .
و شايد از اينكه نفس را توصيف كرد به (حرم
اللّه ) و نفرمود
(حرم اللّه فى الاسلام ) اشاره
به اين باشد كه حرمت قتل نفس مختص به اسلام نيست ، در همه شرايع آسمانى حرام بوده
و اين حكم از شرايع عمومى است ، همچنانكه در تفسير آيه 151 و 135 سوره انعام هم
بدان اشاره شد.
|
و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليّه سلطانا فلا يسرف فى القتل انّه كان منصورا.
|
مقصود از اينكه فرمود: (ما براى ولى مقتول
سلطانى قرار داديم ) همين است كه او را در
قصاص از قاتل سلطنت و اختيار داده ايم ، و ضميرى كه در
(فلا يسرف ) و در
(انّه )
هست به ولى بر مى گردد و مقصود از (منصور
بودن ) او همان مسلط بودن قانونى بر كشتن
قاتل است .
معناى جمله : (فلا
يسرف فى القتل انه كان منصورا)
و معناى آيه اين است كه (كسى كه مظلوم
كشته شده باشد ما به حسب شرع براى صاحب خون او سلطنت قرار داديم ، تا اگر خواست
قاتل را قصاص كند، و اگر خواست خونبها بگيرد، و اگر هم خواست عفو كند ، حال صاحب
خون هم بايد در كشتن اسراف نكند، و غير قاتل را نكشد، و يا بيش از يكنفر را به قتل
نرساند، و بداند كه ما ياريش كرده ايم و به هيچ وجه قاتل از چنگ او فرار نمى كند،
پس عجله به خرج ندهد و به غير قاتل نپردازد).
بعضى ديگر از مفسرين احتمال داده اند كه ضمير در (فلا
يسرف ) به قاتل برگردد، هر چند كلمه قاتل
در آيه نيامده ولى سياق بر آن دلالت دارد، و ضمير
(انّه )
به (من )
برگردد در نتيجه معنا چنين باشد: (قاتلها
بدانند كه ما براى صاحبان مقتول كه مظلوم كشته شده اند تسلط قرار داديم ، پس در آدم
كشى اسراف نكنند، و به ظلم كسى را نكشند زيرا كسى كه به ظلم كشته شود از ناحيه ما
يارى شده است ، چون ما صاحب خون او را تسلط قانونى داده ايم
)، ليكن اين معنا از سياق آيه بعيد است علاوه بر اين ، لازمه اش اين است
كه تنها ضمير (انّه
) به مقتول برگردد.
و اما راجع به قصاص از آنجائى كه در جلد اول اين كتاب در ذيل آيه
(و لكم فى القصاص حيوة ) فصلى
در باره آن گذرانديم در اينجا ديگر بحث نمى كنيم .
نهى از تصرف در مال يتيم و امر به وفاء به عهد
|
و لا تقربوا مال اليتيم الا بالّتى هى احسن حتىّ يبلغ اشدّه
|
اين آيه از خوردن مال يتيم نهى مى كند كه خود يكى از كبائرى است كه خداوند وعده آتش
به مرتكبين آن داده و فرموده است : (انّ
الّذين ياكلون اموال اليتامى ظلما انّما ياكلون فى بطونهم نارا و سيصلون سعيرا)
و اگر به جاى
(نهى از خوردن آن
) از (نزديك شدن به آن
) نهى كرد براى اين بود كه شدت حرمت آن را بفهماند، و معناى جمله
(الا بالّتى هى احسن ) اين است
كه در صورتى كه تصرف در مال يتيم به نحوى باشد كه از تصرف نكردن بهتر باشد به اين
معنا كه تصرف در آن به مصلحت يتيم و باعث زياد شدن مال باشد عيب ندارد و حرام نيست
، و بلوغ اشد در جمله (حتى يبلغ اشدّه
) اوان و آغاز اين بلوغ و رشد است كه در اين هنگام حكم يتيمى از يتيم
برداشته مى شود، و ديگر او را يتيم نمى گويند، پس اينكه فرمود: نزديك مال يتيم
نشويد تا بالغ شود به اين معنا است كه مال يتيم را حفظ كنيد تا بالغ شود، و چون
بالغ شد به دستش بسپاريد، و به عبارت ديگر به اين معنا است كه نزديك مال يتيم مادام
كه يتيم است نشويد، در سوره انعام آيه 152 نيز مطالبى كه مربوط به اين مقام است
گذشت .
|
و اوفوا بالعهد انّ العهد كان مسئولا
|
مسؤ ول در اينجا به معناى (مسؤ ول عنه
) است ، يعنى از آن باز خواست مى شويد، و اين از باب حذف و ايصالى است
كه در كلام عرب جائز شمرده شده ، بعضى هم گفته اند منظور اين است كه از خود
(عهد) مى پرسند كه فلانى با تو
چه معامله اى كرد، آن ديگرى چه كرد و... و همچنين ، چون ممكن است عهد را كه يكى از
اعمال است در روز قيامت مجسم سازند تا به له و يا عليه مردم گواهى دهد، يكى را
شفاعت و با يكى مخاصمه كند.
امر به مراعات عدالت و وفا در كيل و وزن و بيان
(خير) و
(احسن تاءويلا)
بودنآن
|
و اوفوا الكيل اذا كلتم و زنوا بالقسطاس المستقيم ذلك خير و احسن تاءويلا.
|
كلمه (فسطاس
) (به كسر قاف و هم به ضم آن ) به معناى (ترازو
و ميزان ) است ، بعضى گفته اند كلمه اى
است رومى كه داخل زبان عرب شده و بعضى ديگر گفته اند كه عربى است ، و بعضى آن را
مركب از (قسط)
كه به معناى عدالت است و (طاس
)
كه به معناى كفه ترازو دانسته اند و (قسطاس
مستقيم ) به معناى ترازوى عدل است كه هرگز
در وزن خيانت نمى كند.
كلمه (خير)
به معناى آن چيزى است كه وقتى امر داير شد بين آن و يك چيز ديگر آدمى بايد آن را
اختيار كند، و كلمه (تاءويل
) هر چيز به معناى حقيقت ى است كه امر آن چيز بدان منتهى گردد، و اينكه
مى فرمايد: ايفاء كيل و وزن و دادن آن به قسطاس مستقيم بهتر است ، براى اين است كه
اولا كم فروشى يك نوع دزدى ناجوانمردانه است و ثانيا وثوق و اطمينان را بهتر جلب مى
كند.
و (احسن تاويلا)
بودن اين دو عمل از اين جهت است كه اگر مردم اين دو وظيفه را عمل كنند، كم نفروشند
و زياد نخرند رشد و استقامت در تقدير معيشت را رعايت كرده اند، چون قوام معيشت مردم
در استفاده از اجناس مورد حاجت بر دو اصل اساسى است ، يكى
(به دست آوردن جنس مرغوب و سالم و بدردخور)
و ديگرى
(مبادله مقدار زائد بر حاجت است با اجناس
ديگرى كه مورد احتياج است ) آرى هر كسى در
زندگى خود حساب و اندازه گيرى دارد كه چه چيرهائى و از هر جنسى چه مقدار نياز دارد
و چه چيرهائى بيش از نياز او است ، چه مقدار از آن را بايد بفروشد و با قيمت آن
اجناس ديگر مورد حاجت خود را تحصيل كند و اگر پاى كم فروشى به ميان آيد حساب زندگى
بشر از هر دو طرف اختلاف پيدا كرده و امنيت عمومى از ميان مى رود.
و اما اگر كيل و وزن به طور عادلانه جريان يابد زندگى و اقتصادشان رشد و استقامت
يافته و هر كس هر چه را احتياج دارد، همان را به مقدار نيازش به دست مى آورد، و
علاوه بر آن ، نسبت به همه سوداگران وثوق پيدا كرده و امنيت عمومى برقرار مى شود.
|
و لا تقف ما ليس لك به علم انّ السّمع و البصر و الفواد كلّ اولئك كان عنه مسئولا.
|
نهى از متابعت از غير علم (لا تقف ما ليس لك به علم )
بنا به قرائت معروف : (لا تقف
) (به سكون قاف و ضمه فاء) از ماده (قفا
- يقفو - قفوا) و به معناى متابعت است ،
قافيه شعر را هم از اين جهت قافيه مى گويند كه آخر هر مصراع با آخر مصراعهاى قبل از
خودش متابعت مى كند.
و بنا به قرائت غير معروف كه (لا تقف
) (با ضمه قاف و سكون فاء) قرائت كرده اند از ماده
(قاف ) گرفته اند كه به همان
معناى متابعت است ، و لذا از بعضى اهل لغت نقل شده كه گفته اند: ماده دومى از ماده
اولى قلب شده ، مانند لغت (جبذ)
كه از ماده (جذب
) قلب شده و هر دو به يك معنا است ، و لذا علم قيافه شناسى را از اين
نظر قيافه گفته اند كه دنبال جاى پا را گرفته و به مقصود راهنمائى مى شود.
اين آيه از پيروى و متابعت هر چيزى كه بدان علم و يقين نداريم نهى مى كند، و چون
مطلق و بدون قيد و شرط است پيروى اعتقاد غير علمى و همچنين عمل غير علمى را شامل
گشته و معنايش چنين مى شود: به چيزى كه علم به صحت آن ندارى معتقد مشو، و چيزى را
كه نمى دانى مگو، و كارى را كه علم بدان ندارى مكن ، زيرا همه اينها پيروى از غير
علم است ، پيروى نكردن از چيزى كه بدان علم نداريم و همچنين پيروى از علم در حقيقت
حكمى است كه فطرت خود بشر آن را امضاء مى كند.
اشاره به حكم فطرت به لزوم پيروى از علم يا پيروى از ظنّ
به استناد حجت علمى
وعقلى
آرى انسان فطرتا در مسير زندگيش - در اعتقاد و عملش - جز رسيدن به واقع و متن خارج
، هدفى ندارد، او مى خواهد اعتقاد و علمى داشته باشد كه بتواند قاطعانه بگويد واقع
و حقيقت همين است و بس ، و اين تنها با پيروى از علم محقق مى شود، گمان و شك و وهم
چنين خاصيتى ندارد، به مظنون و مشكوك و موهوم نمى توان گفت كه عين واقع است .
| 
