سر آغاز

حقوق امام (عليه السلام) بر مواليان

حضرت حجت بن الحسن المهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف)، ذريه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)، چهاردهمين معصوم، دوازدهمين امام و حجت خدا، ولى حى امت، واسطه فيض الهى، امان زمين و زمان و... است. اين جايگاه رفيع و موقعيت ممتاز و بركات وجودى بى شمار، حقوقى را براى آن حضرت اثبات مى كند كه پيروان مخص و صديق براى تنظيم دقيق رابطه خود با مولى و رهبرشان بر اساس ادب دينى، بايد آن حقوق را بشناسند و در پى آن وظايفى را كه متوجه آنان مى شود، به شايستگى انجام دهند.
اكنون به اختصار به اين حقوق اشاره مى كنيم: حق برخوردارى از وجود، حق بقا در دنيا (كه بدين دو اشاره شد)، حق قرابت رسول خدا،⁽⁵⁾ حق منعم بر متنعم،⁽⁶⁾ حق منعم بر متنعّم،⁽⁷⁾ حق پدرى بر امت،⁽⁸⁾ حق معلم بر متعلم،⁽⁹⁾ حق ولى بر مولى عليه،⁽¹⁰⁾ حق رهبرى و زعامت،⁽¹¹⁾ حق شناخته شدن،⁽¹²⁾ حق شناسانده شدن.

وظيفه ويژه كارشناسان دينى در معرفى امام زمان (عليه السلام)

دهمين مورد، حق ((شناسانده شدن)) است كه شايسته است چونان در آمدى بر بحث بعدى به تشريح آن بپردازيم. از امام دهم حضرت على بن محمد الهادى (عليه السلام) چنين روايت شده است: اگر پس از غيبت قائم، از دانشمندان كسانى نباشند كه مردم را به سوى امام زمان خوانند و به جانب او راهنمايى كنند و با برهان هاى خدايى از دين پاسدارى كنند و بندگان ضعيف خدا را از شبكه هاى ابليس و ياران او و از دام هاى دشمنان اهل البيت - كه زمام دل ضعيفان شيعه را چون سكان كشتى به دست گرفته اند - رهايى بخشند؛ كسى به جاى نمى ماند، مگر اين كه از دين خدا برگردد. چنين دانشمندانى نزد خداوند از گروه برتران به شمار مى آيند.⁽¹³⁾
بر پايه اين حديث شريف و احاديث مشابه آن ⁽¹⁴⁾ يكى از وظايف ويژه عالمان دينى در مقطع غيبت حضرت ولى عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) تلاش در جهت معرفى ابعاد شخصيت الهى و چهره ملكوتى آن حضرت و رسالت عظيم و حقوق واجب الاداء ايشان به مواليان است. يعنى، گذشته از وظايف متعدد و همگانى امت، مانند دعا براى تعجيل در فرج حضرت، تجديد بيعت با اتمام زمان، انجام حج از طرف ايشان، صدقه دادن به نيابت از حضرتش و...⁽¹⁵⁾
كه خداى متعال همه مواليان حضرت را براى اداى آن ها موفق بدارد، كارشناسان دينى بايد به وسيله بيان و بنان، امت را هر چه بيش از پيش به گونه اى ژرف تر و متقن تر با ابعاد گوناگون شخصيتى مهدى موعود (عجل الله تعالى فرجه الشريف) و نيز شرايط ظهور و معناى صحيح انتظار و لوازم آن، و چگونگى فرج و مقدمات آن، و سيره اخلاقى، اجتماعى، حكومتى آن مصلح كبير الهى آشنا سازند و در مرحله بعد عالمان دينى بايد بكوشند تا پيوندهاى عاطفى و انس روحانى ميان امت و امام ايجاد و تعميق گردد تا بدين ترتيب بستر فكرى - روانى مساعدى براى درخشش آن نجم ثاقب ايجاد شود.
در اين زمينه، تاءليف، تحقيق و تصحيح، ترجمه، چاپ و نشر، كتاب شناسى، طبقه بندى، نمايه سازى و معجم نويسى كتب مفيد و آثار برجسته حوزه مطالعات مهدى پژوهى، از جايگاه ويژه اى برخوردار است.
اهميت اين مطلب هنگامى بهتر دريافت مى شود كه بدانيم بر اساس آمار اعلام شده از طرف برخى محققان،⁽¹⁶⁾ در جهان اسلام، تقريبا در برابر هر دويست و پنجاه نفر، تنها يك كتاب پيرامون امام مهدى در دست است! بگذريم از اين كه شمارى از همين مقدار كتاب موجود هم از پايه و مايه علمى لازم و اتقان مطلوب برخوردار نيست.

كتابشناسى امام مهدى (عليه السلام)

اساسى ترين وظيفه كارشناسان دينى، ايجاد منظومه معرفتى جامع و غنى ((منجى شناسى براى موعود باوران است.
در اين زمينه، يكى از نيازهاى مهم جامعه دينى ما، آشنايى با كتاب ها، مقالات و منابعى است كه بتواند پاسخگوى سؤالات و ابهامات امت اسلامى باشد. بر اين اساس، تامين راه هاى اطلاع رسانى جهت تسهيل امر منبع شناسى امرى لازم و ضرورى است. در ميراث فرهنگ اسلامى، گنجينه كتب مبحث ((مهدويت)) يكى از غنى ترين بخش هاى مكاتيب دينى ما را تشكيل مى دهد كه متاسفانه طيف وسيعى از اقشار جامعه اسلامى از اين سرمايه عظيم معنوى خويش بى اطلاع اند. از اين رو، بجاست كه برخى از اطلاعات كتاب شناختى را در اختيار خوانندگان مشتاق و متتّبع قرار دهيم.
نگارنده، اين تاليفات را در پنج گروه به شرح زير طبقه بندى كرده است:
الف - آثارى كه پيش از ولادت امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشريف) تاءليف شده اند.
ب - آثارى كه از آغاز عصر غيبت تا پيش از سده اخير، تاءليف شده اند:
ب - 1 - آثار اهل سنت.
ب - 2 - آثار شيعه.
ج - آثارى كه در سده اخير تاءليف شده اند:
ج - 1 - آثار اهل سنت.
ج - 2 - آثار شيعه.
پيش از ارايه ليست كتب مورد نظر، توجه به چند نكته ضرورى مى نمايد:
1. مآخذ معتبر تاليفات گروه اول به جهت ويژگى كه از آن برخوردارند، ذكر مى گردد.
2. از ذكر مآخذ و مختصات كتاب شناختى آثار چهار گروه ديگر، براى منظور رعايت اختصار خوددارى شده اند.
3. به جز گروه اول و دوم، در ساير موارد - به ويژه پنجم - بنابر استقصاء نبوده، بلكه به ذكر گزيده اى از آثار تاءليف يافته، بسنده شده است.

الف - آثارى كه پيش از ولادت امام مهدى (عليه السلام) درباره آن حضرت تاءليف شده است:

1. اخبار المهدى / ابو سعيد عبادبن يعقوب رواجنى.⁽¹⁷⁾
2. اثبات الرجعة / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽¹⁸⁾
3. اثبات الغيبة / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽¹⁹⁾
4. التنبية من الحيرة و التيه / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽²⁰⁾
5. الحجة فى ابطاء القائم / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽²¹⁾
6. حذو النعل بالنعل / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽²²⁾
7. دلائل خروج القائم / ابوعلى حسن بن احمد صفار.⁽²³⁾
8. الرجعة / حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى.⁽²⁴⁾
9. السقيفة / سليم بن قيس هلالى (هر چند كتاب مستقلى درباره امام مهدى (عليه السلام) نيست، ولى قديمى ترين كتابى است كه در آن از امام ياد شده است.)
10. صاحب الزمان / ابو العنبس محمد بن اسحاق بن ابراهيم ⁽²⁵⁾ (اين كتاب پيش از غيبت كبرا تاءليف شده است.)
11. الغيبة / اءبوالحسن طائى جرمى.⁽²⁶⁾
12. الغيبة / حسن بن على بن ابو حمزه بطائنى.⁽²⁷⁾
13. الغيبة / اءبوالحسن على بن عمر اءعرج.⁽²⁸⁾
14. الغيبة / اءبوعلى حسن بن محمد بن سماعه.⁽²⁹⁾
15. الغيبة / اءبوالفضل عباس بن هاشم ناشرى.⁽³⁰⁾
16. الغيبة / اءبوالحسن عى بن محمد بن على سواق.⁽³¹⁾
17. الغيبة / اءبو اسحاق ابراهيم بن صالح اءنماطى.⁽³²⁾
18. الغيبة و الحيرة / عبدالله بن جعفر حميرى.⁽³³⁾
19. الغيبة و مسائله / عبدالله بن جعفر حميرى.⁽³⁴⁾
20. الغيبة و الملاحم / على بن حسن بن على بن فضال.⁽³⁵⁾
21. الفترة و الغيبة / عبدالله بن جعفر حميرى.⁽³⁶⁾
22. الفتن و الملاحم / حافظ نعيم بن حماد (از اساتيد بخارى) كه چاپ هاى آن در دست است.
23. قرب الاسناد الى صاحب الاءمر / عبدالله بن جعفر حميرى.⁽³⁷⁾
24. كتاب القائم الصغير / حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى.⁽³⁸⁾
25. كتاب القائم / على بن مهزيار اهوازى.⁽³⁹⁾
26. كتاب الغيبة / ابراهيم بن اسحاق احمرى.⁽⁴⁰⁾
27. كتاب الملاحم / حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى.⁽⁴¹⁾
28. الملاحم / فضل بن شاذان نيشابورى.⁽⁴²⁾
29. الملاحم / على بن مهزيار اهوازى.⁽⁴³⁾
30. الملاحم / حسن بن على بن فضال.⁽⁴⁴⁾

ب - آثارى كه از آغاز عصر غيبت تا پيش از سده اخير، مستقلا درباره مهدى موعود (عليه السلام) تاءليف شده است:

ب - 1. آثار اهل سنت:
1. ابرازالوهم من كلام ابن حرم / احمد بن صديق بخارى.
2. اربعين حديث فى المهدى / ابوالعلاء همدانى.
3. الاءحاديث القاضية بخروج المهدى / محمد بن اسماعيل اءميريمانى.
4. احاديث المهدى / ابوبكر خثيمة.
5. احوال صاحب الزمان / سعد الدين حمويى.
6. اخبار الدولة فى ظهور المهدى / احمد بن ابراهيم بن جزار قيروانى.
7. اخبار المهدى / بدرالدين حسن بن محمد بن ابراهيم نابلسى.
8. الاذاعة لما كان و يكون بين يدى الساعة / سيد محمد صديق قنوجى بخارى.
9. الاذاعة / اءبى الطيب بن اءبى احمد بن اءبى الحسن الحسينى.
10. ارشاد المستهدى فى نقل بعض احاديث... المهدى / محمد على حسين بكرى مدنى.
11. الاءربعين / ابو نعيم اصفهانى.⁽⁴⁵⁾
12. الاشاعة لاءشراط الساعة / برزنجى شافعى.
13. اءمارات الساعة / شاه رفيع الدين بن امام شاه ولى الله دهلوى.
14. البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان / متقى هندى.
15. البعث و النشور / امام بيهقى.
16. البيان فى علامات مهدى آخر الزمان / كنجى شافعى.
17. التوضى فى تواتر ما جاء فى المنتظر و الدجال و المسيح / الشوكانى.
18. الجواب المقنع الحرّر... / محمد حبيب الله جكنى شنقيطى.
19. رسالة فى المهدى / ابن حجر مكى.
20. الرد على من قضى، اءن المهدى الموعود جاء و مضى / ملا على قارى هروى.
21. العرف الوردى فى اءخبار المهدى / يوسف بن يحيى دمشقى شافعى.
22. العرف الوردى فى اءخبار المهدى / عبدالرحمن بن مصطفى.
23. العرف الوردى فى اءخبار المهدى / جلال الدين سيوطى.
24. علامات المهدى / جلال الدين سيوطى.
25. العطر الوردى فى شرح القطر الشهدى / محمد بن محمد بلبيسى.
26. عقدالدرر فى اءخبار المهدى المنتظر / مقدسى شافعى.
27. عقد الدرر فى تحقيق القول بالمهدى المنتظر / احمد بن زينى دحلان.
28. علامات المهدى / صدر الدين قونوى.
29. علامات يوم القيامة / حافظ قرطبى مالكى.
30. طرق حديث المهدى / حافظ ولى الدين ابو زرعة عراقى.
31. عنقاء المغرب فى بيان المهدى و وزرائه / محى الدين بن عربى اندلسى.
32. الفتن و الملاحم الواقعة فى آخر الزمان / ابى الفداء ابن كثير دمشقى.
33. فتح المنان / المنينى.
34. فرائد فوائد الفكر فى المهدى المنتظر / مرعى بن يوسف كرمى حنفى.
35. القناعة / ابو الخير السخارى.
36. القطر اشهدى فى اءوصاف المهدى (منظوم) / شهاب الدنى حلوانى.
37. القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر / ابن حجر هيثمى شافعى.
38. الكشف المخفى فى مناقب المهدى / كنجى شافعى (در البيان از آن نام برده است).
39. مرآة الفكر فى المهدى المنتظر / مرعى بن يوسف مقدسى.
40. مساءلة فى الغيبة / قاضى عبدالجبار معتزلى.
41. مشاهدة الايات فى اءشراط الساعة و ظهور العلامات / محمد بن مؤ يد حموينى.
42. المشرب الوردى فى مذهب المهدى / ملا على قارى هروى حنفى.
43. مشرق الاءكوان / سليمان ابراهيم قندوزى حنفى.
44. مناقب المهدى / حافظ ابو نعيم اصفهانى.
45. الملاحم / ابى الحسن بن المنادى (متوفاى 336 ه‍).
46. المهدى / حافظ ابن قيم جوزية.
47. المهدى / امام اءبو داود سجستانى.
48. المهدى / ابو العلاء ادريس عراقى مغربى.
49. مهدى آل الرسول / على بن سلطان محمد هروى حنفى.
50. المهدى الى ماورد فى المهدى / محمد بن طولون.
51. نباء الدجال / شمس الدين محمد ذهبى.
52. النظم الواضح المبين / عبد القادربن محمد سالم.
53. نعت المهدى / حافظ ابو نعيم اصفهانى.
54. النهاية، فتن و اءهوال آخرالزمان / ابى الفداء ابن كثير دمشقى.
55. الهداية الندية للاءمة المحمدية فى فضل الذات المهدية / شيخ مصطفى بكرى.
56. الهدية المهدوية / ابو الرجاء محمد هندى.
57. الوعاء المختوم فى السرّ المكتوم فى اءخبار المهدى / محى الدين بن عربى اندلسى.
58. الوهم المكنون فى الرد على ابن خلدون / اءبو العباس بن عبدالمومن مغربى.
59. اءهوال يوم القيامة و علاماتها الكبرى / شيخ محمد سفارينى.
ب - 2. آثار شيعه:
1. اثبات وجود القائم / شيخ بهاء الدين عاملى.
2. اثبات الهداة (ج 3) / شيخ حر عاملى.
3. ازالة الران عن قلوب الاخوان / ابن جنيد.
4. الاستطراف / ابو الفتح كراجكى طرابلسى.
5. استقصاء الافحام / مير حامد حسين هندى (صاحب عبقات).
6. اكمال الدين و تمام النعمة / شيخ صدوق.
7. ايقاظ الهجعة فى اثبات الرجعة / شيخ حر عاملى.
8. بحارالانوار (ج 51 و 52 و 53) علامه مجلسى.
9. البرهان على صحة طول عمر صاحب الزمان / ابوالفتح كراجكى طرابلسى.
10. تبصرة الولى فى من راءى القائم المهدى / سيدهاشم توبلى بحرانى (صاحب تفسير البرهان.)
11. ترتيب الاءدلة / احمد بن حسين بن عبدالله مهربانى.
12. التشريف بالمنن فى التعريف بالفتن / رضى الدين سيد بن طاووس.
13. الجزيرة الخضراء / فضل بن يحيى طيبى كوفى.
14. جنا الجنتين فى ذكر ولد العسكريين / قطب الدين راوندى.
15. جنة الماءوى / ميرزا حسين نورى طبرسى (صاحب مستدرك).
16. جنة المقام (ترجمه فارسى اكمال الدين، جزو مجموعه هشت بهشت) / سيد على عريضى امامى.
17. جواب المولى اسماعيل / حاج مولى هادى سبزاوارى (صاحب منظومه.)
18. الرجعة / محمد مومن استر آبادى.
19. الرجعة / محمد بن مسعود عياشى سمرقندى (صاحب تفسير عياشى.)
20. خمس رسائل فى اثبات الحجة / شيخ مفيد.
21. الرد على ابن حجر / سيد مهدى طباطبايى بحر العلوم.
22. الرسالة فى حرمة التسمية / شيخ سليمان ماحوزى.
23. رساله مهديه / شاه نعمت الله ولى.
24. السر المكتوم الى الوقت المعلوم / شيخ صدوق.
25. سرور أهل الايمان / نباء الدين حسينى نبلى.
26. سلطان الفرج / نباء الدين حسينى نبلى.
27. شرح دعاى عهد / ميرزا محمد بن محمد حسن هرندى.
28. شرعة التسمية / مير محمد باقربن شمس الدين معروف به معلم ثالث ميرداماد.
29. شفا و جلا / احمد بن على رازى خضيب آبادى.
30. شوق مهدى (منظوم) / مولى محسن فيض كاشانى.
31. صاحب الزمان / محمد بن جمهور قمى.
32. الصحيفة المهدوية / شهيد شيخ فضل الله نورى.
33. العبقرى الحسان / شيخ على اكبر نهاوندى.
34. الغيبة / محمد بن ابراهيم نعمانى.
35. الغيبة / شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسى.
36. الغيبة / حسن بن حمزه علوى طبرى مرعشى.
37. الغيبة / سيد دلدار على نقوى هندى.
38. الغيبة / نباء الدين حسينى نبلى.
39. الغيبة / اءبو المظفر حمدانى.
40. الغيبة / محمد بن مسعود عياشى.
41. الغيبة و كشف الحيرة / سلامة بن محمد بن اسماعيل.
42. رساله غيبت براى اهل رى / شيخ صدوق.
43. الفرج الكبير / ابو عبدالله طرابلسى.
44. فلك المشحون / سيد باقر قزوينى.
45. فى ذكر القائم / احمد بن رميح مروزى.
46. كشف التعمية فى حكم التسمية / شيخ حر عاملى.
47. كشف المخفى فى مناقب المهدى / ابن بطريق حلى.
48. كفاية المهتدى فى اءحوال المهدى / سيد محمد بن محمد لوحى نقيبى.
49. المحجة فى ما نزل فى القائم الحجة / سيد هاشم توبلى بحرانى.
50. مختصر ما نزل من القرآن فى صاحب الامر / اءبو عبدالله عياشى.
51. المقنع فى الغيبة / علم الهدى سيد مرتضى.
52. المناظرات مع ابن الآلوسى / شيخ الشريعة اصفهانى.
53. المهدى / ابو موسى، عيسى بن مهران.
54. مولد القائم / سيد هاشم توبلى بحرانى.
55. نجم ثاقب در احوال امام غائب / ميرزا حسين نورى طبرسى.
56. وسيلة الفوز و الامان (منظوم) / شيخ بهاء الدين عاملى.
ياد آورى: آنچه ذكر شد، تنها بخشى از تاليفات اماميه از عصر غيبت تا پيش ‍ از يك صد سال اخير است. هر چند شايد بتوان ادعا كرد كه آمار پيش گفت، تقريبا مشتمل بر اهم آثار تاءليف يافته اين مقطع مى باشد.

ج - آثارى كه طى يك سده اخير در مورد امام مهدى (عليه السلام) تاءليف شده است.