مركز تعليمات اسلامي واشنگتن - كتابخانه معارف اسلامی - پرسمان قرآني نماز

فصل پنجم: نمازهاى مستحبى

* آياتى كه در فضيلت نماز شب آمده، بيان فرماييد.

* 1. توصيه به نماز شب براى رسيدن به مقام محمود (شفاعت): (و مِن الّيل فتهجّد به نافلة لّك عسى أن يبعثك ربّك مقاما مّحمودا)^{^[1]}؛ و پاسى از شب را [ازخواب برخيزو] قرآن [و نماز] بخوان! اين يك وظيفه اضافى براى توست؛ اميد است كه پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد!
2. نماز شب همراه با ترس و اميد: (تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربّهم خوفا و طمعا و ممّا رزقنـهم ينفقون)^{^[2]}؛ پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى‌شود [و بپا مى‌خيزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند]و پروردگار خود را با بيم و اميد مى‌خوانند و از آن‌چه به آنان روزى داده‌ايم انفاق مى‌كنند!
3. تمجيد از كسانى كه سحرگاهان از درگاه الهى طلب آمرزش و مغفرت مى‌كنند: (كانو قليلا مِّن الّيل ما يهجعون * و بالأسحارهم يستغفرون)^{^[3]}؛ آنها كمى از شب را مى‌خوابيدند و در سحرگاهان استغفار مى‌كردند.

4. ياد نيكو از كسانى كه در طول شب در سجده و قيامند: (أمّن هو قـنت ءانآء الّيل ساجدا و قآئما يحذر الأخرة و يرجوا رحمة ربّه قل هل يستوى الّذين يعلمون و الّذين لايعلمون إنّما يتذكّر أولوا الألبـب)^{^[4]}؛ ]آيا چنين كسى با ارزش است [ نمى‌دانند يكسانند؟! تنها خردمندان متذكر مى‌شوند.
5. نماز شب، نشان اخلاص و ادّعاى راستى در ايمان است. (إنّ ناشئة الّيل هى أشدّ وطـاً و أقوم قيلا)^{^[5]}.
6. دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نماز شب: (يـأيّها المزّمّل * قم الّيل إلاّ قليلا * نّصفه أو انقص منه قليلا * أوزد عليه و رتّل القرءان ترتيلا)^{^[6]}؛ اى جامه به خود پيچيده! شب را جز كمى، بپاخيز! نيمى از شب را، يا كمى از آن كم كن، يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با دقت و تأمل بخوان.
7. توصيه به ذكر نام خدا و نماز شب: (و مِن الّيل فاسجد له و سبّحه ليلا طويلا)؛^{^[7]} و در شبانگاه براى او سجده كن و مقدارى طولانى از شب، او را تسبيح گوى!
8. ياد نيكو از كسانى كه نماز شب به پا مى‌دارند و به ياد خداوند هستند، حتى از اهل كتاب: (من أهل الكتـب أمّة قآئمة يتلون ءايـت اللّه ءانآ الّيل و هم يسجدون)^{^[8]}؛ آنها همه يكسان نيستند؛ از اهل كتاب، جمعيتى هستند كه [به حق و ايمان] قيام مى‌كنند و پيوسته در اوقات شب، آيات خدا را مى‌خوانند، در حالى كه سجده مى‌نمايند.
بعد از ذكر آيات قرآن درباره نماز شب، شايسته است محتواى برخى از احاديث را در فضيلت نماز شب نيز بيان كنيم. در روايات آمده است كه: نماز شب شرف مؤمن است، باعث صحت بدن و كفاره گناهان و برطرف كننده وحشت قبر مى‌باشد، روى را سفيد و بوى را پاكيزه و روزى را جلب مى‌نمايد و... .^{^[9]}

توفيق نماز شب

* براى توفيق در شب‌زنده‌دارى و خواندن «نماز شب» با رقت قلب، چه كنيم؟

* علماى اخلاق با توجّه به روايات اهل‌بيت، در اين زمينه دستورهايى را بيان فرموده‌اند، كه در اين جا چند نكته را متذكر مى‌شويم:
1. آشنايى با فضيلت و ثواب نماز شب، از آيات قرآن و روايات اهل‌بيت(عليهم السلام) كه اين امر شوق انسان را براى نايل شدن به درجات موعود، زياد مى‌كند؛ نظير آيه: (وَ‌مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا)^{^[10]}؛ و پاسى از شب را [از خواب برخيز] و قرآن [و نماز] بخوان، اين يك وظيفه اضافى براى توست، اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد. و امام على(عليه السلام) فرموده‌اند: اراده و تصميم، بستگى به اندازه انديشه و شناخت انسان دارد.^{^[11]}

2. پرهيز از «پرخورى» به خصوص هنگام شب، كه اين امر باعث نوشيدن آب بيشتر و در نتيجه غلبه خواب بر چشم‌ها مى‌گردد؛ اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى‌فرمايند: با وجود سه چيز، آرزومند سه مطلب مباش كه يكى از آنها چنين است: سحر خيزى و شب‌زنده‌دارى با وجود پرخورى.
3. «استراحتى كوتاه» در روز كه به آن «خواب قيلوله» مى‌گويند، كه رسول‌اكرم(صلى الله عليه وآله) در اين زمينه مى‌فرمايند: با خوردن سحرى براى روزه دارى كمك بگيريد و با خواب قيلوله براى شب‌زنده‌دارى.^{^[12]}
4. «دورى گزيدن از گناه» در طول روز كه مهم‌ترين امر است؛ به طورى كه امام على(عليه السلام) به فردى كه شكايت از بيدار نشدن، جهت نماز شب را داشت، فرمودند: (انت رجلٌ قد قيدتك ذنوبك)؛ تو مردى هستى كه گناهانت تو را به بند كشيده است.^{^[13]}
5. «خواندن آخرين آيه سوره كهف»، كه امام صادق(عليه السلام) فرموده‌اند: هيچ بنده‌اى نيست كه آخرين آيه سوره كهف را قرائت كند، مگر اين كه در همان وقتى كه مى‌خواهد بيدار مى‌شود.
6. خواندن دعاهايى كه براى بيدار شدن و اقامه نماز شب وارد شده است.^{^[14]}
براى لذت‌بخش شدن مناجات با خدا و نماز شب نيز امورى را ذكر كرده‌اند؛ از جمله اين كه:
«خوف و خشيت» قلبى از خداوند، كه با كوتاه كردن آرزوهاى دنيوى و تفكر در مراتب هولناك آخرت و دركات جهنّم و تفكر در عظمت و جلال خداوند و كوچكى خود و هم‌چنين يادآورى گناهان و خطاهاى خود و... حاصل مى‌شود.^{^[15]}
عامل ديگر «عشق و محبت به خداوند متعال» است؛ طبق روايتى، خداوند به حضرت موسى(ع) فرمود: اى پسر عمران! دروغ مى‌گويد كسى كه گمان مى‌كند مرا دوست دارد، ولى هنگام شب، تا به صبح مى‌خوابد، آيا دوست، خواستار خلوت كردن با دوست خود نيست؟!^{^[16]}
در پايان، خوب است بدانيم، پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) طبق حديثى، بعد از نزول آيات 191 ـ 195 سوره «آل‌عمران» و در شب‌هايى كه براى نماز شب بر مى‌خاستند، اين آيات را تلاوت كرده، گريه مى‌كردند و از طرفى امامان(عليهم السلام) به خواندن اين آيات هنگام بيدار شدن براى نماز شب، سفارش فرموده‌اند.^{^[17]}

ميل خواندن نماز شب

* نام سوره يا آيه‌اى كه باعث شود، نيروى خواندن نماز و نماز شب به وجود آيد، چيست؟

* نويسنده كتاب مفاتيح الحاجات از كتاب خواص السور نقل كرده كه اگر كسى در نماز بى‌رغبت باشد، اين آيات را بنويسد و با خود نگه دارد، براى او در نماز خواندن ذوق و شوق حاصل مى‌شود: (و مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ‌الاِْنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ * مَا أُرِيدُ مِنْهُم مِّن رِّزْق وَ‌مَآ أُرِيدُ أَن يُطْعِمُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِين)^{^[18]}. سوره مؤمنون را نيز اگر هفت بار بخواند، در نماز خواندن رغبت مى‌يابد.
هم‌چنين نقل شده كه مداومت بر آيات 190 ـ 194 سوره آل عمران: (إنَّ فى خلق السّموت... لا تخلف الميعاد)^{^[19]} فوايدى دارد كه از جمله آنها، شب‌خيز شدن است.
در پايان يادآورى مى‌شودكه قرآن كتاب هدايت و انسان‌سازى و نسخه شفابخشى است كه بزرگ‌ترين مرض يعنى كفر ونفاق را شفا مى‌بخشد و بايد آن را خواند و به دستورهايش عمل كرد.

آيه بيدارباش براى نماز شب

* روش بيدار شدن براى «نماز شب» و گريه كردن در آن، چيست؟

* براى بيدارى از خواب، در هر وقتى كه انسان بخواهد بيدار شود (چه براى نماز شب و چه غير آن)، از امام‌صادق(عليه السلام) چنين نقل شده است: (ما من عبد يقرء آخر«الكهف» اِلاّ يتيقظ فى الساعة التى يريد)؛ هيچ بنده‌اى نيست كه آخرين آيه سوره كهف را قرائت كند، مگر اين‌كه در همان وقتى كه مى‌خواهد بيدار شود.^{^[20]}
امّا براى گريه كردن در نماز شب، هرچند روايت خاصى در اين زمينه يافت نشده، ولى طبق حديثى، پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)بعد از نزول آيات 190ـ195 سوره آل‌عمران و در شب‌هايى كه براى نماز شب بر مى‌خاستند، اين آيات را تلاوت كرده و گريه مى‌كردند و از طرفى امامان(عليهم السلام) به خواندن اين آيات هنگام بيدار شدن براى نماز شب، سفارش فرموده‌اند.^{^[21]}

كيفيت نمازشب

* لطفاً چگونگى انجام نماز شب را توضيح دهيد؟

* نماز شب يكى از عبادت‌ها و نمازهاى پرفضيلتى است كه قرآن‌كريم و روايت‌هاى معصومين(عليهم السلام) سفارش بسيارى به آن كرده‌اند. نماز در دل شب و هنگام سحر و فرو نشستن غوغاى زندگى مادى، حالت توجه و نشاط خاصى به انسان مى‌دهد كه بى نظير است. به همين دليل دوستان خدا هميشه آخر شب را براى راز و نياز انتخاب مى‌كنند: (وَ‌بِالاَْسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ‌)^{^[22]}. آرى در اين محيط آرام و دور از هر گونه ريا و تظاهر و خودنمايى و توأم با حضور قلب، حالت توجهى به انسان دست مى‌دهد كه فوق‌العاده روح‌پرور و تكامل آفرين است.

كيفيت نماز شب
نماز شب يازده ركعت است كه ابتدا هشت ركعت نماز به صورت نماز دو ركعتى مانند نماز صبح، ولى به نيت نماز شب خوانده مى‌شود. بعد دو ركعت به نيت نماز شفع، سپس يك ركعت نماز به نيت وتر خوانده مى‌شود.
مجموع اين يازده ركعت را به دو صورت مختصر و طولانى مى‌توان خواند.
الف) مختصر
در اين روش، در يازده ركعت تنها به سوره حمد (بدون سوره) مى‌توان بسنده كرد.
ب) طولانى
در اين شيوه در هر ركعت از هشت ركعت ابتدايى، ابتدا حمد، سپس يك سوره (سوره‌هاى متعددى مانند كافرون، توحيد و... سفارش شده است) مى‌خوانيم، البته در برخى روايات حتى به خواندن ده بار سوره توحيد سفارش شده است.
در دو ركعت نماز «شفع»، بهتر است در ركعت اول بعد از قرائت سوره حمد، سوره «فلق» خوانده شود و در ركعت دوم بعد از حمد سوره «ناس» را بخوانيم.
در يك ركعت «وتر» بعد از سوره حمد، بهتر است سه بار سوره توحيد به تنهايى، يا سه بار سوره توحيد به همراه فلق و ناس را بخوانيم و مى‌توان تنها به يك سوره توحيد بسنده كرد و دست‌ها را به قنوت بالا برد.
قنوت
قنوت نماز وتر، يكى از مستحبات پر فضيلت است و سفارش شده است كه آن را طولانى كنيم. در روايتى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) آمده است: هر كس در دنيا قنوت نماز وترش طولانى‌تر باشد، در موقف قيامت راحت‌تر است.^{^[23]}
در قنوت ابتدا در حق چهل مؤمن و يا به طور كلى براى مؤمنان دعا مى‌كند: مثلا مى‌گويد: اللهم اغفر لفلان ]به جاى گفتن «فلان» نام شخصى كه مى‌خواهد برايش دعا كند را مى‌گويد[ يا اللهم اغفر للمؤمنين و المؤمنات، سپس هفتاد مرتبه مى‌گوييم: استغفر الله ربى و اتوب اليه. بعد هفت مرتبه مى‌گوييم: هذا مقام العائذ بك من النار، سپس سيصد مرتبه مى‌گوييم: «العفو» و بعد از آن مى‌گوييم: ربّ اغفرلى و ارحمنى و تب علىّ انك انت التواب الغفور الرحيم بعد به ركوع و سپس به سجده رفته و تشهد و سلام مى‌دهيم؛ البته دعاها و ذكرهاى مستحبى فراوانى در ميان اذكار نماز شب و ركعات آن وجود دارد كه مستحب است.^{^[24]}

وقت نمازشب

* مهلتِ خواندن نماز شب تا قبل از اذان صبح مى‌باشد يا قبل از طلوع آفتاب؟

* (وَ‌مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا)^{^[25]}؛ پاره‌اى از شب را به نماز خواندن زنده بدار. اين نافله خاص تو است، باشد كه پروردگارت، تو را به مقامى پسنديده برساند.
وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است نزديك اذان صبح خوانده شود.^{^[26]}

ب) نماز غفيله

علت خواندن نماز غفيله به كيفيتى خاص

* علت اين‌كه نمازغفيله‌به شكل خاصى خوانده مى‌شود،چيست؟

* اين كه نمازغفيله به اين صورت خوانده مى‌شود، به سبب روايت امام صادق(عليه السلام) مى‌باشد كه ترجمه آن در مفاتيح الجنان مرحوم شيخ عباس قمى آمده است^{^[27]}. آياتى كه درنماز غفيله خوانده مى شود اثر و خواصى دارد كه اهل‌بيت(عليهم السلام) از آن مطلع بودند؛ ازاين رو به ما چنين دستورى داده‌اند؛ مثلا در مورد ذكر«لااله الاّانت» كه دراول نمازغفيله خوانده مى شود، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمودند: اسم‌اعظم خداست و موجب استجابت دعا مى‌باشد.^{^[28]}

آياتى كه در نماز غفيله خوانده مى‌شود

* كدام سوره و آيه قرآن در «نماز غفيله» خوانده مى‌شود؟لطفاً ترجمه كامل آيات مورد نظر را بنويسيد؟

* قسمتى از ذكر نماز مستحبى غفيله ـ كه در ركعت اوّل خوانده مى‌شود ـ در سوره انبيا، آيه‌هاى 87 و 88 آمده و به ذكر «يونسى» نيز معروف است و همان دعايى است كه حضرت يونس(ع) موقعى كه در شكم ماهى بزرگ بود خواند و براى نجات خود از خدا كمك خواست.^{^[29]}
پاره‌اى ديگر از ذكر نماز غفيله ـ كه در ركعت دوم و بعد از سوره حمد مى‌آيد ـ در سوره انعام، آيه 59 آمده است كه در اين آيه شريف، از اسرار غيب و علم و قدرت خدا و وسعت دايره حكم و فرمان او سخن به ميان آمده است.^{^[30]}
خداوند متعال در دو آيه مذكور مى‌فرمايد: و «ذوالنون» [حضرت يونس] را [ياد كن] آنگاه كه خشمگين رفت و پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت، [ولى موقعى كه در كام نهنگ فرو رفت] در آن ظلمت‌ها [ى متراكم]فرياد زد خداوندا! جز تو معبودى نيست، منزّهى تو، من از ستم‌كاران بودم، ما دعاى او را به اجابت رسانديم و از آن اندوه نجاتش بخشيديم و همين گونه مؤمنان را نجات مى‌دهيم

پى‏نوشتها:

[1]. اسراء، آيه79.
[2]. سجده، آيه16.
[3]. ذاريات، آيه17ـ18.
[4]. زمر، آيه9.
[5]. مزمل، آيه6.
[6]. همان، آيه1ـ4.
[7]. انسان، آيه26.
[8]. آل‌عمران، آيه113.
[9]. ر.ك: شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج5، ص159.
[10]. اسراء، آيه79.
[11]. همان، ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخى، ص3756.
[12]. شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج2، ص136، ح1960.
[13]. اصول كافى، ج3، ص450، ح34.
[14]. ر.ك: همان، ج2، ص540، ح18.
[15]. ر.ك: مجلسى، بحارالانوار، ج67، ص310.
[16]. همان، بحارالانوار، ج13، ص329 / ر.ك: فيض كاشانى، محجّة البيضاء، ج2، ص395.
[17]. عبد على عروسى حويزى، تفسير نور الثقلين، ج1، ص502.
[18]. ذاريات، 56ـ58.
[19]. محدث قمى، مفاتيح الجنان، ص 263ـ364.
[20]. همان، ج3، ص316، مطبعة الحكمة.
[21]. همان، تفسير نمونه، ج3، ص213.
[22]. ذاريات، آيه18.
[23]. محمد كاظم طباطبائى، عروة الوثقى، ج1، ص544 و 545.
[24]. براى آگاهى بيشتر ر.ك: شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان، ص217 ـ 244.
[25]. اسراء، آيه79.
[26]. امام خمينى، توضيح‌المسائل، بخش وقت نافله‌هاى يوميه.
[27]. ر.ك: محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج84، ص96.
[28]. ر.ك: يحيى‌بن حسن، فى قوارع القرآن، ص47.
[29]. اقتباس از: علامه طباطبائى، تفسير الميزان، ج14، ص316 و 317.
[30]. جهت آگاهى بيشتر ر.ك: تفسير نمونه، ج5، ص268 ـ 272.