پيشگفتار

سپاس و حمد بيكران سزاوار خداوندى است كه ما را نعمت عظماى كتاب قرآن بخشيد و در پرتو درخشان آن رسالت حضرت ختمى مرتبت محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله و سلم و ولايت و امامت مولى الكونين حضرت امام على "ع" را بر امت اسلام ارزانى داشت و جان و عقول بشير را از حمايت و هدايت بى منتهاى معارف دو كتاب عظيم ''قرآن'' و ''نهج البلاغه'' سيراب گردانيد.

احساس فزاينده ى تشنگى نسل جوان در كسب معارف ناب اسلام عزيز و روى آوردن به كتاب شريف نهج البلاغه در سالهاى اخير مسئوليت نهادهاى فرهنگى كشور را دو چندان كرده است. اين خيزش اميد بخش نسل نو، آينده ى تابناك و گسترش حقيقت معارف اسلامى را نويد مى دهد.

اداره ى كل امور فرهنگى و هنرى معاونت پرورشى وزارت آموزش و پرورش ضمن آگاهى و معرفتى كه به اين امر مهم دارد، با استعانت از پيشگاه آفريدگار جهان هستى و روح منور و حيات بخش مولى اميرالمومنين على عليه السلام همه ساله مى كوشد در راستاى پرورش و رشد ساختار اخلاقى و شناختى دانش آموزان با تدوين تالف، چاپ و نشر جزواتى پيرامون موضوعات مختلف از ديدگاه نهج البلاغه اقدام كرده، تشنگان كسب علوم و معارف اسلامى را دعوت به شركت در مسابقات نهج البلاغه نمايد.

اين مجموعه ى ارزشمند را كه حجه الاسلام و المسلمين محمد دشتى از موسسه ى تحقيقاتى اميرالمومنين عليه السلام تاليف و تدوين نموده است توسط كارشناسان قرآن و معارف اسلامى اين اداره كل براى چهاردهمين دوره ى مسابقات نهج البلاغه دانش آموزان سراسر كشور "پيش دانشگاهى پسران" در سال تحصيلى 77 -78 انتخاب و منتشر گرديده است.

اداره ى كل امور فرهنگى و هنرى

شناسايى نهج البلاغه

كتاب ارزشمند و بى مانند نهج البلاغه در بردارنده ى برخى از سخنان و كلمات نورانى امام على بن ابى طالب عليه السلام است كه با ذوق و عشق و هنر علامه سيد رضى قدس سره در سه فصل جداگانه تنظيم گرديد و شكل و سيستم زيبايى به خود گرفت.

فصل اول: خطبه ها "مجموعه ى سخنرانى هاى امام عليه السلام" كه 241 خطبه است.

فصل دوم: نامه ها "مجموعه نامه هاى امام عليه السلام به دوستان و دشمنان و فرمانداران نظامى و استانداران و ديگر مسئولان كشورى" كه با عنوان ''الكتب يا الرسائل'' نيز مطرح مى شوند و 79 نامه مى باشد. فصل سوم: كلمات كوتاه يا جملات زيباى حكمت آميزى كه با نام ''كلمات قصار'' يا ''قصارالحكم'' نيز شهرت دارند و 480 حكمت مى باشند.

بسيارى از خطبه ها و كلمات كوتاه حكمت آميز، و همه ى نامه هاى امام عليه السلام در دوران حكومت زمامدارى پديد آمدند كه تحقيق و بررسى پيرامون آنها نقش تعيين كننده اى در سرنوشت جوامع اسلامى دارد.

در روزگاران گذشته، سخنرانيهاى ارزشمند و جالب را ''خطبه'' و سخنور توانا را ''خطيب'' مى گفتند كه ايراد خطبه، نوعى هنر و توانائى عقلى و علمى و سياسى يك سخنور به حساب مى آمد

در كتاب نهج البلاغه اين فصل با عنوان "باب الخطب" يا "باب المختار من خطب اميرالمومنين عليه السلام" آمده است و دوران صدور سخنرانى هاى امام عليه السلام را مى شود در مورد زير خلاصه نمود:

الف- قبل از خلافت و زمامدارى

ب- هنگامه ى خلافت

ج- دوران 5 ساله ى زمامدارى

و پيدايش حكمتهاى نهج البلاغه نيز به دوران سه گانه خطبه ها مربوط مى گردد. اما نامه هاى موجود در نهج البلاغه تنها به دوران 5 ساله حكومت زمامدارى امام على عليه السلام اختصاص دارد كه دربردارنده ى روشهاى حكومت و مديريت اسلامى است.

نام زيباى نهج البلاغه

مطالب ارزشمندو گرانسنگ نهج البلاغه را نمى شود به عصر و زمان خاصى منحصر نمود و در چهارچوب برخى از عناوين و فهرستهاى شناسائى شده محدود كرد،

زيرا خطبه ها و نامه ها و بسيارى از كلمات حكمت آميز امام عليه السلام در دوران حكومت و زمامدارى آن ابرمرد تاريخ تحقق يافت، و در عينيت جامعه ى اسلامى پديد آمد و تا انسان و زندگى اجتماعى وجود دارد.نهج البلاغه زنده و جاويدان است و همواره راه حلهاى اساسى و نورانى را مطرح مى كند و بشريت را از هرگونه گمراهى و سرگردانى نجات مى دهد.

گرچه سيدرضى قدس سره مجموعه ى "خطبه ها و نامه ها و كلمات كوتاه حكمت آميز" را با نام نهج البلاغه "راه بلاغت يا راههاى بلاغت" نامگذارى و معرفى نموده است اما با سير كوتاهى در معارف بلند آن درمى يابيم كه:

اين مجموعه ى بى نظير را با نامهاى ارزنده ديگرى نيز مى شود مطرح كرد مانند:

نهج السعاده. راه سعادت و رستگارى

نهج الفصاحه. راه فصاحت و زيبائى در گفتار

نهج الخطابه. راه و روش سخنورى

نهج السياسه. راه و روش سياست

نهج الحياه. راه روش زندگى

نهج الحكومه. راه و روش حكومت و زمامدارى

نهج الفلاح. راه نجات و رستگارى

نهج السلامه. راه سلامت جسم و جان و...

سيدرضيس با ذوق و هنر بلاغت، به سخنان امام عليه السلام نگريست و با اين ديدگاه به جمع آورى كلمات نورانى امام همت گماشت كه ديگر محققان بشرى نيز مى توانند به جنبه هاى ديگر آن بپردازند و همه ابعاد ارزشمند سخنان امام عليه السلام را شناسائى و استخراج نموده و پاسخگوى همه ى نيازهاى علمى، فكرى، سياسى، عقيدتى جامعه باشند.

امام على عليه السلام با توجه به نيازهاى اساسى جامعه ى اسلامى، و نيازمنديهاى مادى، معنوى انسانها، واقعيتهاى فراوانى را مطرح فرمود كه تعلق به عصر و زمان خاصى، و يا نسل و جامعه مخصوصى ندارد، و همواره قابل بهره گيرى و استفاده جوامع بشرى است، در هر عصر و زمانى محققان و پژوهندگان هميشه در تلاش، با ابزار و وسائل لازم مى توانند در درياى معارف و علوم نهج البلاغه به شناگرى و غواصى بپردازند و پاسخگوى نيازهاى انسانهاى تشنه ى حقيقت باشند و در طول 1400 سال گذشته و هم اكنون شاهديم كه تمام دانشمندان و محققان بشرى با استعدادها و تخصصهاى گوناگون در پرتو سخنان نورانى امام على عليه السلام بهره مند شدند.

چگونگى حفظ و نوشتن سخنان امام على

همه مى پرسند سخنان امام عليه السلام چگونه حفظ و ضبط و جمع آورى شده است؟

همه مى خواهند بدانند كه:

در آن روزگاران آغازين اسلام "14 قرن قبل" كه وسائل مجهز و الكترونيك امروزى وجود نداشت و از راديو و تلويزيون و مطبوعات خبرى نبود، و وسائل پيشرفته صدابردارى در اختيار نبود، چگونه سخنرانى هاى امام على عليه السلام را تدوين نمودند؟ ضبط و كنترل كردند و به نسلهاى آينده رساندند؟

براى پاسخ دادن به سئوالات ياد شده بايد به تاريخ مدون ملتها، و صدر اسلام، و كيفيت حفظ آثار فرهنگى در گذشته، و سيستم ارتباطات در دوره هاى گذشته تاريخ، توجه نمود كه در آن روزگاران به جاى وسائل مدرن و مجهز امروزى، به قدرت حافظه و كتابت نويسندگان زبردست متكى بوده و آثار فرهنگى خود را به گونه ى مطلوبى نگهدارى مى كردند.

كه اين واقعيت در رابطه با چگونگى حفظ و ضبط قرآن كريم نيز مطرح مى باشد. يعنى در دوره هاى قبل از حكومت، فرزندان امام، و برخى از اصحاب، و گروهى از مردم، به ضبط و نگهدارى آثار ارزشمند امام على عليه السلام همت مى كردند، اما در دوران 5 سال حكومت امام، امكانات و لوازم و وسائل فراوانى به صحنه آمد، زيرا:

1- شش هزار از اصحاب امام عليه السلام همواره در همه جا، چون شاگردان يك كلاس هماهنگ، سخنان امام را مى شنيدند، حفظ مى كردند، و در سراسر جامعه آن روز رواج مى دادند. [ 1 ]

2- گروهى از نويسندگان توانا و ''كتاب'' هنرمند، همه جا در پاى صحبت امام مى نشستند و همه ى سخنان امام را مى نوشتند مانند حارث اعور. [ 2 ]

3- عده اى ''حفاظ'' در آن روزگاران "به جاى دستگاههاى فيلم بردارى و ضبط صوت امروز" گرد مى آمدند كه هر كجا امام صحبت مى كند حفظ كنند و به جامعه عرضه نمايند.

4- تمام نامه هاى امام هم در مركز حكومت بايگانى مى شد و در دست فرمانداران و كارگزاران حكومت نگهدارى مى شد، حتى نامه هائى را كه امام براى دشمنان خودش مانند معاويه و عمروعاص نوشته بود آنها نيز اينگونه آثار ارزنده را از دست ندادند و در حفظ و نگهدارى آن كوشيدند.

5- بعضى از شاگردان امام عليه السلام مانند زيد بن وهب، برخى از خطبه هاى امام را در زمان آن حضرت نوشته و به صورت كتاب در آوردند و به نام "خطبه هاى اميرالمومنين" به مردم عرضه نمودند، يعنى جمع آورى و تدوين سخنان امام، صدها سال قبل از سيد رضى قدس سره توسط شاگردان امام عليه السلام، صورت پذيرفت. [ 3 ]

امام على عليه السلام صدها سخنرانى "خطبه" و دهها نامه و هزاران كلمات حكيمانه دارد كه هزاران افسوس، تنها بخش كوتاهى از آن همه رهنمودها به نسل عصر ما رسيده است، و قسمت اعظم آثار امام عليه السلام در جنگهاى ميان مسلمين، و با توطئه استعمارگران، و كتاب سوزى ايادى استعمار، و آتش تعصب و حسادت برخى فرق ناآگاه، و غارت نسخ خطى مسلمين يا از بين رفته و يا از ميان ما رخت بربسته است، و تنها حسرت و اندوه از دست دادن چنين سرمايه هاى عظيمى بر دلهاى پر از اندوه ما نشسته است.

در نهج البلاغه 241 خطبه ثبت گرديد، در صورتى كه سخنرانى هاى امام على عليه السلام فراوان است

مسعودى مورخ معروف كه 100 سال پيش از سيد رضى زندگى مى كرد مى نويسد: مردم بيش از چهارصد و هشتاد و اندى از خطبه هاى امام را حفظ كرده و از آن استفاده مى كنند. [ 4 ]

مشكلات جمع آورى آثار علوى

اولين سوالى كه به ذهن هر محققى مى آيد اين است كه:

با توجه به عظمت و ارزشهاى والاى سخنان امام عليه السلام چرا قبل از سيدرضى جامعه ى اسلامى به فكر تدوين شايسته ى آثار امام عليه السلام نپرداخت؟ چرا در طول 400 سال "از زمان امام عليه السلام تا سيد رضى" دانشمند محققى، اين ضرورت را درك نكرده و براى استفاده عموم مردم، حركت سازنده اى را آغاز نكرده است؟

و چرا در طول ساليان طولانى ''4 قرن'' مردم از فيض وجود كتابى مانند نهج البلاغه محروم بوده اند؟ و با مشكلات و دردسرهاى زياد برخى از رهنمودهاى امام را فراهم مى نمودند؟

علت اساسى چيست؟

و ريشه هاى اين ناتوانى و كمبود را در كجا بايد جستجو كرد؟

با اندك مطالعه و بررسى تاريخ غم بار و خون آلود "از شهادت امام تا سال 400 هجرى" پاسخ سئوالات فوق تا حدودى روشن است، زيرا شيعيان و پيروان اهل بيت عليهم السلام در اين دوره غم بار و خونين، دچار مشكلات فراوانى بودند و نمى توانستند آزادانه آثار امام على عليه السلام را در جوامع آن روز مطرح نمايند و به تاكتيكهاى گوناگونى روى مى آوردند مانند:

1- شيعيان كتابهاى روائى و آثار علوى را از ترس پنهان مى كردند.

2- شيعيان در بسيارى از موارد در دل خروارها خاك آثار فرهنگى را دفن مى كردند.

3- شيعيان جرات بيان واقعيت ها را نداشتند.

4- بسيارى از كسانى كه حافظ سخنان امام عليه السلام بودند انكار مى كردند.

5- براى حفظ جان دانشمندان شيعه به پنهان كارى و مخفى شدن، روى مى آورند.

و انزواى سياسى شيعيان، هجرتهاى غم بار دانشمندان اسلام، و محروميتهاى جانكاه پيروان امام على عليه السلام تا قرن چهارم، تداوم يافت و عاشقان و حافظان آثار علوى فرصت تبليغ و ترويج سخنان امام عليه السلام را نيافتند.

امام در قرن چهارم، با پيدايش تحولات سياسى در كشورهاى اسلامى، كه شيعيان حكومت و قدرت، را به دست گرفتند توانستند موفقيتهاى چشم گيرى را به دست آوردند كه يكى از آنها تدوين نهج البلاغه مى باشد.

موفقيت سيد رضى قدس سره علل و عوامل گوناگونى دارد كه همه ى آن به تحولات سياسى، فرهنگى قرن چهارم هجرى مربوط مى گردد، زيرا سيدرضى قدس سره در سال 359 هجرى متولد شد و كار تاليف و تدوين نهج البلاغه در سال 400 پايان پذيرفت. براى اين كه زمينه هاى مناسب آن روزگاران را بهتر مورد شناسايى قرار دهيم بايد به برخى از تحولات مهم قرن چهارم، توجه نماييم، مانند:

اول- اوضاع اجتماعى سياسى شيعيان با انقلاب آل بويه در كرمان و با همكارى شيعيان مازندران عوض د و كم كم روى پاى خود ايستادند.

دوم- دانشمندان شيعه در برخى از امور، رهبرى مردم را به دست گرفتند.

سوم- حركتهاى وسيع و گسترده اى جهت تاسيس حوزه هاى علميه آغاز شد.

چهارم- از سراسر بلاد اسلامى آن روز دانشمندان فراوانى در حوزه هاى علميه ى شيعه گرد آمدند و وظيفه ى تعليم و تربيت دانشجويان و طلاب علوم اسلامى را عهده دار شدند.

پنجم- قرن چهارم تبديل به قرن تاليف و ترجمه و تدوين كتب اسلامى شد.

ششم- شيعيان در برخى از كشورها، حكومت را به دست گرف تند و برخى ديگر در كادر حكومت و رهبرى جامعه حضور فعال و تعيين كننده اى پيدا نمودند.

زيبايى هاى نهج البلاغه

مطالب و مباحث نهج البلاغه از امام معصومى است كه خود فرمود:

و انا لامراء الكلام و فينا تنشبت عروقه و علينا سدلت غصونه

"همانا، ما فرماندهان سپاه سخن مى باشيم و درخت سخن درميان ما ريشه دوانده و جاگرفته است، و شاخه هاى تنومند آن بر سر ما گسترده و آويخته مى باشد" [ 5 ]

سيد رضى يكى از دانشمندان اديب و فقيه قرن چهارم هجرى و جمع آورى كننده سخنان امام در كتبا نهج البلاغه مى گويد:

"سخنان امام على عليه السلام در بردارنده ى عجايب ''بلاغت'' و شگفتيهاى ''فصاحت '' و گوهرهاى درخشنده ى ادبيات عرب و مطالب ارزشمندى در رابطه با مسائل دينى و دنيوى است كه امتيازات ياد شده در هيچ كلامى گرد نيامده است زيرا امام على عليه السلام يگانه سرچشمه ''فصاحت'' و منشا و ماخذ ''بلاغت'' است كه رموز بلاغت از آن بزرگ رهبر معصوم آشكار شده و آئين و راه و رسم فصاحت از او باور گرديده است و از آن پس هر گوينده ى سخن پرورى از او پيروى كرده و هر واعظ توانايى از سخنان آن حضرت كمك و يارى طلبيده است" [ 6 ]

يكى از دانشمندان مسيحى، استاد امين نخله مى نويسد:

"هرگاه كسى بخواهد بيمارى روح و روان خود را درمان كند بايد به گفتار امام على عليه السلام در نهج البلاغه روى آورد و راه و روش زندگى را در پرتو اين كتاب ارزشمند بياموزد" [ 7 ]

و در جواب كسى كه از او درخواست نمود تا صد كلمه، از نهج البلاغه را برايش انتخاب كند، نو شت:

"با توجه به عظمت و ارزش مطالب نهج البلاغه، به خدا قسم نمى دانم چگونه از ميان صدها كلمه نورانى فقط صد كلمه آن را انتخاب نمايم؟ من كه از انتخاب يك كلمه آن هم عاجزم، به هر حال در صورتى كه دستم ياقوتهاى درخشنده را زير و رو مى كرد چشمانم از پرتو آنها خيره مى شد به درخواست شما جامه ى عمل پوشاندم" [ 8 ]

و يكى از دانشمندان اهل سنت، استاد حسين نائل مرصفى، استاد فن بلاغت و بيان در دانشكده ى درالعلوم مصر و يكى از مدرسين دانشگاه الازهر مى نويسد: "نهج البلاغه كتابى است كه خداوند آن را دليل روشنى قرار داد تا ثابت كند كه امام على "رضى الله عنه" بهترين شاهد زنده ى نورانيت و پرتو بخش قرآن و حكمت و دانش و هدايت و اعجاز و فصاحت آن كتاب آسمانى است"

آيات و نشانه هاى حكمت ارزنده و قوانين صحيح سياست و پندهاى روشن و دلنشين و برهان هاى گويا و استوارى كه على عليه السلام در اين كتاب آورده خود دليل فضيلت مافوق تصور و بهترين آثار يك پيشواى به حق است كه هيچ يك از حكماى بزرگ و فلاسفه ى عالى مقام و نوابغ روزگار نظير آن را نياورده اند" [ 9 ]