فصل دوازدهم: چند مأموريت مهم

1. مأموريت شكستن بت‏ها

240.الإرشاد - در ذكر حوادث پس از جنگ حُنَين - : سپس پيامبرصلى الله عليه وآله، خود به سوى طائف حركت كرد و آنان را چندين روز در محاصره داشت و امير مؤمنان را با گروهى از سواران روانه كرد و به او فرمان داد كه هر چه از آثار جاهليّت يافت، نابود كند و هر بتى ديد، بشكند.
پس على‏عليه السلام بيرون آمد تا به گروه فراوانى از سواران قبيله خَثعَم برخورد و مردى از آنان به نام شهاب، در تاريك و روشنايى صبح بيرون آمد و مبارز طلبيد. امير مؤمنان فرمود: «چه كسى به رويارويى‏اش مى‏رود؟». هيچ كس برنخاست.
پس امير مؤمنان خود برخاست كه ابوالعاص بن ربيع، همسر دختر پيامبر خدا (زينب)، از جا جَست و گفت: اى فرمانده! [سرانجام،] يكى از ما با او مقابله مى‏كند و نيازى به ميدان رفتن شما نيست؛ امّا على‏عليه السلام فرمود: «نه. [من مى‏روم]؛ اما اگر كشته شدم، تو فرمانده لشكر باش».
پس امير مؤمنان به مبارزه‏اش درآمد و چنين مى‏خواند:
«بى گمان، بر عهده هر رئيس، اين وظيفه است/
يا نيزه‏اش را سيراب كند يا خُرد و كوبيده شود».
پس بر او ضربه‏اى زد و وى را كشت و با سواران همراهش رفت و بت‏ها را شكست و به سوى پيامبر خدا - كه طائف را در محاصره داشت - بازگشت. چون پيامبرصلى الله عليه وآله او را ديد، براى پيروزى‏اش تكبير گفت و دستش را گرفت و با او مدّت زيادى در خلوت به نجوا پرداخت. (1)

2. مأموريت پرداخت خسارت‏هاى بنى جذيمه

پيامبر خدا پس از فتح مكّه، خالد بن وليد را با گروهى براى دعوت قبيله بنى‏جذيمة بن عامر، به سرزمين آنان گسيل داشت. وليد كه از آن قبيله، كينه‏اى ديرين به دل داشت، ستمكارانه، تنى چند از آنان را كُشت و در اين ماجرا، خسارت‏هايى به آنها وارد شد.
پيامبر خدا از اين جنايت ننگين، بيزارى جست و به على‏عليه السلام مأموريت داد تا به ميان آنان رفته، خسارت و خون‏بهاى افراد را به طور كامل بپردازد.
على‏عليه السلام اين مأموريت را در نهايت دقّت به انجام رساند و چون بازگشت، پيامبر خدا كار على‏عليه السلام را بسى ستود و با جملاتى بلند و ارجمند، بر جايگاه والاى مولا در هدايت امّت و راهنمايى مسلمانان در آينده تأكيد كرد. (2)

241.امام باقرعليه السلام: پيامبر خدا، چون مكّه را فتح كرد، خالد بن وليد را به همراه قبيله‏هايى از عرب، مانند سليم بن حصور و مدلج بن مرّه به قصد دعوت - و نه براى جنگ - فرستاد.
آنان بر قبيله بنى جذيمة بن عامر بن عبد مناة بن كنانه درآمدند و چون اين قبيله، آنان را ديدند، سلاح برگرفتند؛ اما خالد گفت: سلاح بگذاريد كه مردم اسلام آوردند....
چون سلاح بر زمين گذاشتند، خالد فرمان داد تا آنان را در بند كشند و سپس تيغ در ميانشان نهاد و شمارى از آنها را كُشت. چون خبرش به پيامبرخدا رسيد، دستانش را به آسمان بلند كرد و فرمود: «خدايا! من از آنچه خالد بن وليد كرد، در پيشگاه تو بيزارى مى‏جويم».
سپس پيامبر خدا، على را - كه رضوان خدا بر او باد -، فرا خواند و گفت: «اى على! به سوى اين قوم، بيرون رو و در كارشان بنگر و رسوبات جاهلى را زير پا بِنه». پس على‏عليه السلام بيرون آمد و با مالى كه پيامبرصلى الله عليه وآله همراهش كرده بود، نزد آنان آمد و خون‏بها و خسارت‏هاى مالى آنان را پرداخت تا آن‏جا كه خسارت كاسه آبخورى سگان را نيز ادا كرد و هيچ خون و مالى نماند، جز آن كه جبران نمود و بخشى از مال هم باقى ماند.
على - رضوان خدا بر او باد -، پس از اتمام كار به آنان فرمود: «آيا خون‏بها يا خسارتى باقى مانده است كه به شما پرداخت نشده باشد؟». گفتند: نه. فرمود: «من اين مال باقى‏مانده را نيز از سرِ احتياط و از جانب پيامبرصلى الله عليه وآله به شما مى‏دهم براى چيزهايى كه نه او مى‏داند و نه شما». پس كار را به انجام رساند و به سوى پيامبرصلى الله عليه وآله بازگشت و ايشان را باخبر كرد. پس پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «درست و نيكو كردى».
سپس پيامبر خدا برخاست و رو به قبله نمود و ايستاد و دستانش را چنان بالا برد كه زير بغل‏هايش ديده مى‏شد و سه بار فرمود: «خدايا! من از آنچه خالد بن وليد كرده، در پيشگاه تو بيزارى مى‏جويم». (3)

3. مأموريت به سوى فُلُس (4)

242.الطبقات الكبرى: پيامبر خدا، على بن ابى طالب‏عليه السلام را با صد و پنجاه تن از انصار، سوار بر صد شتر و پنجاه اسب و با پرچمى سياه و درفشى سپيد به سوى فُلُس فرستاد تا آن را منهدم كند.
پس صبحْ هنگام به جايگاه قبيله حاتم هجوم بردند و بت فُلُس را نابود كردند و با دستانى پُر از اسير و شتر و گوسفند بازگشتند كه در ميان اسيران، خواهر عدى بن حاتم نيز بود و عدى خود به شام گريخت. (5)

4. مأموريت براى اعلان برائت از مشركان

243.امام على‏عليه السلام: چون ده آيه از [سوره] برائت بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، ايشان ابوبكر را فرا خواند و او را با آن آيه‏ها فرستاد تا بر مردم مكّه فرو بخواند. سپس پيامبرصلى الله عليه وآله مرا فرا خواند و فرمود: «به دنبال ابو بكر برو و هر كجا به او رسيدى، نوشته را از او بگير و آن را به سوى مردم مكّه ببر و برايشان بخوان».
پس در جحفه به او رسيدم و نوشته را از او گرفتم و ابو بكر به سوى پيامبرصلى الله عليه وآله بازگشت و گفت: اى پيامبر خدا! آيا در حقّ من چيزى نازل شده است؟ فرمود: «نه؛ اما جبرئيل نزد من آمد و گفت: [پيام] از جانب تو را، جز خودت يا مردى از [خاندان] تو نمى‏رسانَد». (8)

244.مسند ابن حنبل - به نقل از انس بن مالك - : پيامبر خدا، ابو بكر را با [آيه‏هاى] برائت به سوى مردم مكّه فرستاد. سپس او را فرا خواند و على‏عليه السلام را با آنها فرستاد [و] فرمود: «آنها را جز مردى از خاندانم نمى‏رسانَد». (9)

245.فضائل الصحابة - به نقل از انس بن مالك - : پيامبر خدا، ابو بكر را با [آيه‏هاى] برائت به سوى مردم مكّه فرستاد و چون به ذو الحُلَيفه (10) رسيد، كسى را به سوى او فرستاد و او را بازگردانْد و فرمود: «آن را جز مردى از خاندانم نمى‏برد». پس على‏عليه السلام را روانه كرد. (11)

246.خصائص أمير المؤمنين - به نقل از زيد بن يثيع درباره امام على‏عليه السلام - : پيامبر خدا، ابو بكر را به همراه [آيه‏هاى] برائت به سوى مردم مكّه فرستاد. سپس على‏عليه السلام را در پى او روانه كرد و به او فرمود: «نوشته را بگير و آن را براى مردم مكّه بِبَر».
على‏عليه السلام گفت: به او رسيدم و نوشته را از وى گرفتم. ابو بكر با دل‏تنگى بازگشت و گفت: اى پيامبر خدا! آيا چيزى درباره من نازل شده است؟ فرمود: «نه، جز آن كه من فرمان يافته‏ام كه يا خود، آن را ابلاغ كنم يا مردى از خاندانم». (12)

247.مسند ابن حنبل - به نقل از زيد بن يثيع درباره ابو بكر - : پيامبرصلى الله عليه وآله او را با [آيه‏هاى] برائت به سوى مردم مكّه فرستاد: اين‏كه هيچ مشركى پس از اين سال به حج نيايد؛ برهنه‏اى به دور كعبه نچرخد؛ جز انسان مسلمان به بهشت وارد نمى‏شود؛ هر كسى با پيامبر خدا پيمانى دارد، فقط تا پايان مدّتش مهلت دارد؛ و خداوند و پيامبرش از مشركان بيزارند.
پس از سه روز از حركت ابو بكر، پيامبرصلى الله عليه وآله به على‏عليه السلام فرمود: «به او برس و ابو بكر را به سوى من بازگردان و خود، آيه‏ها را ابلاغ كن». پس على‏عليه السلام همان كرد و چون ابوبكر بر پيامبرصلى الله عليه وآله وارد شد، گريست و گفت: اى پيامبر خدا! درباره من چيزى رخ داده است؟ فرمود: «جز نيكى درباره تو رخ نداده است؛ ولى فرمان يافتم كه آن را جز من يا مردى از خاندانم ابلاغ نكند». (13)

248.المستدرك على الصحيحين - به نقل از جميع بن عمير ليثى -: نزد عبد اللَّه بن عمر آمدم و درباره على‏عليه السلام از او پرسيدم. مرا نكوهش كرد و گفت: آيا برايت از على‏عليه السلام نگويم؟ اين خانه پيامبر خدا در مسجد است و اين خانه على‏عليه السلام است. پيامبر خدا، ابو بكر و عمر را با [آيه‏هاى] برائت به سوى مردم مكّه فرستاد. روانه كه شدند، سوارى را ديدند. گفتند: اين كيست؟ فرمود: «من على هستم. اى ابو بكر! نوشته‏اى را كه با توست، بده». گفت: براى چه؟! فرمود: «به خدا سوگند، جز خير و نيكى نمى‏دانم».
پس على‏عليه السلام نوشته را گرفت و بُرد و ابو بكر و عمر به مدينه بازگشتند و گفتند: اى پيامبر خدا! چه چيزى درباره ما [رخ داده] است؟ فرمود: «چيزى جز خير نيست؛ ولى به من گفته شد: چنين باشد كه از جانب تو، كسى جز خودت يا مردى از [خاندان] خودت ابلاغ نكند». (14)

249.الإرشاد: در ماجراى برائت آمده است كه پيامبرصلى الله عليه وآله آن را به ابو بكر داد تا با آن، پيمان با مشركان را به كنار افكند. پس دور نشده بود كه جبرئيل بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد و گفت: خداوند بر تو درود مى‏فرستد و مى‏گويد: «از جانب تو، جز تو يا مردى از تو [پيام را] نمى‏رسانَد».
پس پيامبر خدا، على‏عليه السلام را خواست و به او فرمود: «بر عَضباء، شتر من، سوار شو و به ابو بكر برس و [آيه‏هاى] برائت را از دست او بگير و آنها را به مكّه برسان و پيمان مشركان را به پيش خودشان بيفكن و ابو بكر را مخيّر كن كه يا در ركاب تو بيايد يا به سوى من بازگردد».
پس امير مؤمنان بر «عَضباء»، شتر پيامبر خدا، سوار شد و رفت تا به ابو بكر رسيد. چون ابو بكر، على‏عليه السلام را ديد، هراسان شد و به پيشبازش آمد و گفت: اى ابوالحسن! براى چه آمده‏اى؟ آيا همراه من مى‏آيى يا به منظور ديگرى آمده‏اى؟
امير مؤمنان به او فرمود: «پيامبر خدا به من فرمان داده است كه به تو برسم و آيه‏هاى برائت را از تو بگيرم و با آنها، پيمان مشركان را به پيش خودشان بيفكنم و به من فرمان داده كه تو را مخيّر كنم كه يا با من بيايى و يا به سوى او بازگردى».
ابو بكر گفت: به سوى او باز مى‏گردم. و به سوى پيامبرصلى الله عليه وآله بازگشت و چون بر او وارد شد، گفت: اى پيامبر خدا! تو مرا براى كارى شايسته ديدى كه بدان، گردن‏ها به سويم كشيده شد و چون به سوى آن رو كردم، مرا از آن بازگرداندى. براى چه؟ آيا قرآن درباره من نازل شده است؟
پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «نه؛ امّا جبرئيل امين از سوى خداوند بزرگ بر من فرود آمد و اين‏گونه گفت: "از جانب تو، جز تو يا مردى از خاندانت [پيام را] نمى‏رسانَد" و على از من است و جز على از جانب من ابلاغ نمى‏كند». (15)

250.تاريخ دمشق - به نقل از ابن عبّاس - : در حالى كه با عمر بن خطّاب در يكى از كوچه‏هاى مدينه، دست در دست هم مى‏رفتيم، به من گفت: اى ابن عبّاس! من رفيقت را مظلوم مى‏دانم. گفتم: اى امير مؤمنان! پس حقّ غصب شده‏اش را به او بازگردان! دستش را از دستم بيرون كشيد و از من دور شد و زير لب زمزمه كرد.
سپس ايستاد تا به او رسيدم. پس به من گفت: اى ابن عبّاس! جز اين نمى‏بينم كه مردم، رفيقت را كوچك شمردند. گفتم: به خدا سوگند، پيامبر خدا او را كوچك نشمرد، آن گاه كه او را فرستاد و به او فرمان داد كه [آيه‏هاى] برائت را از ابو بكر بگيرد و بر مردم فروبخواند! پس عمر سكوت كرد. (16)

بررسى و تحليل

5. مأموريت به سوى يمن

پيامبر خدا پس از فتح مكّه و پيروزى بر قبيله‏هاى اطراف آن در نبرد حنين، به گسترش دعوتش پرداخت و از جمله، معاذ بن جبل را به يمن گسيل داشت. او در حلّ برخى از مسائل درماند و بازگشت. سپس خالد بن وليد را فرستاد؛ ولى او هم كارى از پيش نبرد و پس از شش ماه اقامت، توفيقى به دست نياورد. آن‏گاه پيامبرخدا، على‏عليه السلام را فرا خواند و او را همراه نامه‏اى به آن سو فرستاد.
على‏عليه السلام با بيانى رسا و گفتارى مؤثّر، نامه را بر مردم فروخواند و آنان را به توحيد، دعوت كرد. پس قبيله «هَمْدانْ» اسلام آورد. على‏عليه السلام خبر اسلام آوردن آنان را به پيامبر خدا گزارش داد. پيامبرصلى الله عليه وآله شادمان شد و همدانيان را دعا كرد. (23)
در گزارش‏هاى ديگر از درگيرى مولا با قبيله «مَذحِج» سخن رفته است كه امام‏عليه السلام به سرزمين آنان درآمد و ايشان را به اسلام، دعوت نمود و چون نپذيرفتند و جنگ را در پيش گرفتند، حضرت با آنان جنگيد و پس از فرارى دادن آنان، دوباره به اسلام، دعوتشان كرد و غنايم نبرد را گِرد آورد و به ضميمه صدقات نجران در موسم حج به پيامبرصلى الله عليه وآله ملحق شد. (24)
پيامبرصلى الله عليه وآله، قضاوت در يمن را نيز به عهده على‏عليه السلام نهاد و براى استوارى در آن دعايش كرد. (25) منابع تاريخى، نمونه‏هايى از اين قضاوت‏ها را گزارش كرده‏اند.
اكنون اين سؤال مى‏تواند چهره نمايد كه همه اين وقايع در يك سفر براى على‏عليه السلام رخ داده است يا در چند سفر؟ ابن سعد به دو سفر مولا تصريح مى‏كند. (26) افزون بر اين، چگونگى گزارش‏هاى درگيرى با قبيله مَذحِج نيز مستقل‏بودن آن «سريّه» را نشان مى‏دهد.
در متون مرتبط با رفتن مولا به يمن و چگونگى اين مأموريت بزرگ، عظمت‏ها و منقبت‏هايى براى مولاست كه مى‏نگريد.

251.تاريخ الطبرى - به نقل از ابواسحاق از بَراء بن عازب - : پيامبر خدا، خالد بن وليد را به سوى مردم يمن فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت كند و من در ميان كسانى بودم كه با او رفتيم. پس شش ماه ماند و مردم به او پاسخ مثبت ندادند. پس پيامبرصلى الله عليه وآله، على بن ابى طالب‏عليه السلام را فرستاد و به او فرمان داد تا خالد و همراهانش را بازگرداند و اگر كسى از همراهان خالد بن وليد خواست با او بيايد، اجازه دهد.
من از كسانى بودم كه به دنبال على‏عليه السلام رفتيم. چون به اوايل يمن رسيديم، به آنان خبر رسيد و همه جمع شدند و على‏عليه السلام برايمان نماز صبح را خواند و چون فارغ شد، ما را به يك صف كرد و در جلوى ما ايستاد و پس از حمد و ثناى الهى، نامه پيامبر خدا را برايشان خواند. پس قبيله هَمْدان، همگى در يك روز مسلمان شدند.
على‏عليه السلام اين را به پيامبر خدا نوشت و چون ايشان نامه‏اش را خواند، به سجده افتاد و سپس نشست و فرمود: «سلام بر هَمْدان، سلام بر هَمْدان!». سپس اهل يمن، پى‏درپى مسلمان شدند. (27)

252.الطبقات الكبرى: پيامبر خدا، على‏عليه السلام را به يمن فرستاد و پرچمى براى وى بست و با دست خود، بر سرش عمامه نهاد و فرمود: «پيش رو و باز نگرد. چون بر سرزمينشان فرود آمدى، تا نجنگيده‏اند با آنان مجنگ».
پس على‏عليه السلام با سيصد سوار، بيرون آمد و آن، نخستين گروه سوارى بود كه به سرزمين مَذحِج، وارد مى‏شد. پس على‏عليه السلام يارانش را پراكنده كرد و آنان، اموال و غنايم و زن و فرزند و شتر و گوسفند و مانند آن را آوردند و على‏عليه السلام، بريدة بن حصيب اسلمى را بر غنيمت‏ها گمارد و او همه آنها را براى على‏عليه السلام گِرد آورد.
سپس على‏عليه السلام اجتماع آنان را ديد و به اسلام دعوتشان كرد؛ امّا آنان از پذيرفتن اين دعوت، خوددارى ورزيدند و تير و سنگ پرتاب كردند. على‏عليه السلام هم يارانش را سازماندهى كرد و پرچمش را به مسعود بن سنان سِلمى سپرد و با يارانش بر آنها حمله بُرد و بيست تن از آنان را كشت.
آنان متفرّق و فرارى شدند؛ اما على‏عليه السلام آنان را تعقيب نكرد. سپس آنان را به اسلام دعوت كرد. شتابان، اجابت كردند و چند تن از رؤساى آنان با او بر اسلام، بيعت كردند و گفتند: ما بر قوم پشت سرمان ولايت داريم و اين هم زكات ماست. پس حقّ الهى را از آنها برگير.
على‏عليه السلام، غنيمت‏ها را گِرد آورد و به پنج بخش قسمت كرد و در يك سهم نوشت: «براى خدا» و بر آن [پنج سهم]، قرعه زد. نخستين سهم، قسمت خمس درآمد و بقيه را بر يارانش قسمت نمود. سپس بازگشت و در مكّه به پيامبرصلى الله عليه وآله ملحق شد كه در سال دهم براى حج به آن‏جا آمده بود. (28)

253.امام على‏عليه السلام: پيامبر خدا مرا به يمن فرستاد و به من فرمود: «اى على! با كسى مجنگ تا آن كه او را دعوت كنى و به خدا قسم، اگر خداوند به دست تو كسى را هدايت كند، برايت از آنچه خورشيد بر آن مى‏تابد، بهتر است و تو بر او ولايت دارى، اى على!». (29)

254.امام على‏عليه السلام: پيامبر خدا مرا به يمن فرستاد. گفتم: اى پيامبرخدا! مرا به سوى قومى كه از من سالمندترند، مى‏فرستى تا ميان آنان قضاوت كنم؟ فرمود: «برو كه خداى متعال، زبانت را استوار مى‏دارد و قلبت را راهنمايى مى‏كند». (30)

255.السيرة النبويّة - به نقل از ابوعمرو مدنى - : پيامبر خدا، على بن ابى طالب‏عليه السلام را به يمن فرستاد و خالد بن وليد را نيز با سپاه ديگرى اعزام كرد و فرمود: «اگر به هم رسيديد، على بن ابى طالب فرمانده باشد». (31)

256.الإرشاد: عمرو [بن معديكرب] مرتد شد و بازگشت و قومى از بنى حارث بن كعب را غارت كرد و به سوى قوم خود رفت. پس پيامبر خدا، على بن ابى طالب‏عليه السلام را خواست و او را بر مهاجران امارت داد و به سوى بنى زبيد فرستاد و خالد بن وليد را با گروهى از اعراب، روانه كرد و به او فرمان داد كه به سوى قبيله جعفى برود و چون دو گروه به هم رسيدند، على بن ابى طالب‏عليه السلام فرمانده باشد.
امير مؤمنان حركت كرد و خالد بن سعيد بن عاص را بر پيش‏قراولان خود گمارد و خالد بن وليد، ابوموسى اشعرى را فرمانده پيش‏قراولان خود كرد.
قبيله جعفى، چون خبر حركت سپاه را شنيدند، دو دسته شدند: يك دسته به يمن و دسته ديگر به قبيله بنى زبيد ملحق شدند و خبر اين به امير مؤمنان رسيد. پس به خالد بن وليد نوشت كه هر جا پيك من به تو رسيد، توقّف كن؛ اما خالد نايستاد. پس [على‏عليه السلام] به خالد بن سعيد نوشت: راه را بر او ببند و نگهش‏دار. پس خالد [بن سعيد]، راه را بر او بست و وى را نگه داشت تا امير مؤمنان به او رسيد و وى را بر مخالفتش سرزنش كرد.
سپس حركت كرد تا بنى زبيد را در وادى كُشَر (32) ديدار كرد و چون بنى زبيد او را ديدند، به عمرو گفتند: اى ابوثور! چگونه هستى هنگامى كه اين جوان قريشى تو را ببيند و از تو خراج بگيرد؟ گفت: اگر مرا ببيند، خواهد دانست.
پس عمرو بيرون آمد و هماورد طلبيد. امير مؤمنان به سويش حركت كرد كه خالد بن سعيد برخاست و به او گفت: اى ابو الحسن! پدر و مادرم فدايت باد! بگذار من با او بجنگم. امير مؤمنان به وى فرمود: «اگر من بر تو حقّ اطاعت دارم، سر جايت بايست». پس ايستاد.
سپس امير مؤمنان به جنگ عمرو آمد و چنان فريادى بر سر او كشيد كه گريخت و برادر و پسر برادرش كشته شدند و زنش، ركانة بنت سلامة با چند زن ديگر، اسير شدند و امير مؤمنان بازگشت و خالد بن سعيد را بر بنى زبيد گمارد تا زكات‏هاى آنان را بگيرد و به هر يك از فراريان كه مسلمان شد و بازگشت، امان دهد. (33)

پى‏نوشتها:‌