97.تهذيب الكمال: امام‏عليه السلام، 21 پسر داشت: حسن‏عليه السلام، حسين‏عليه السلام، محمّد اكبر - كه همان ابن حنفيّه است -، عمر اطرف - كه همان [عمر] اكبر است -، ابو الفضل عبّاس اكبرعليه السلام - كه در بيابان كربلا كشته شد و به او «سقّا» و «صاحب مَشك» نيز مى‏گويند - . اين چند تن، بچه‏دار شدند.
و پسرانى كه از ايشان نسلى نماند: مُحَسَّن - كه سقط شد - و محمد اصغر - كه در كربلا كشته شد - و عباس اصغر - كه گفته مى‏شود در كربلا كشته شد - و عمر اصغر - كه او نيز در گذشت - و عثمان اكبر - كه در كربلا كشته شد - و عثمان اصغر - كه درگذشت - و جعفر اكبر - كه در كربلا كشته شد - و جعفر اصغر - كه درگذشت - و عبد اللَّه اكبر - كه كنيه‏اش ابومحمّد بود و در كربلا كشته شد - و عبداللَّه اصغر - كه درگذشت - و عبيد اللَّه - كه كنيه‏اش ابوعلى بود و گفته مى‏شود در كربلا كشته شد - و عبد الرحمان - كه درگذشت - و حمزه - كه درگذشت - و ابوبكر عتيق - كه گفته مى‏شود در كربلا كشته شد - و عون - كه درگذشت - و يحيى - كه كنيه‏اش ابوالحسن بود و در كودكى و در حيات پدرش درگذشت -.
و هجده دختر داشت: زينب كبرا، زينب صغرا، اُمّ كلثوم كبرا، اُمّ كلثوم صغرا، رقيّه كبرا، رقيّه صغرا، فاطمه كبرا، فاطمه صغرا، فاخته، أَمة اللَّه، جمانه - كه كنيه اُمّ جعفر دارد، رمله، اُمّ سلمه، اُمّ حسن، اُمّ كرام - كه همان نفيسه است -، ميمونه، خديجه و اُمامه، با اختلاف در برخى از اينها. (45)
اينك با توجّه به اين‏كه «مركز تحقيقات دار الحديث» در صدد انتشار دو كتاب مستقل در شرح حال زندگانى امام حسن و امام حسين‏عليهما السلام است، به شرح حال مختصر ديگر فرزندان برجسته امام على‏عليه السلام مى‏پردازيم.

1. زينب

98.اُسد الغابة - در شرح حال زينب‏عليها السلام - : پيامبرصلى الله عليه وآله را درك كرد و در حيات او به دنيا آمد و فاطمه‏عليها السلام، دختر پيامبر خدا، پس از وفات پيامبرصلى الله عليه وآله، فرزندى به دنيا نياورد.
زينب، زنى عاقل و خردمند و تمام بود. پدرش على‏عليه السلام او را به ازدواج عبداللَّه، پسر برادرش جعفر بن ابى طالب درآورد. پس براى او على و عون اكبر و عباس و محمّد و اُمّ كلثوم را به دنيا آورد و هنگامى كه برادرش حسين‏عليه السلام كشته شد، با او بود و به دمشق برده شد و نزد يزيد بن معاويه حاضر شد و سخنش با يزيد، هنگامى كه مردى شامى خواهرش فاطمه دختر على‏عليه السلام را از يزيد خواست، مشهور است و در تاريخ‏ها ذكر شده است و آن بر عقل و قوّت قلب او دلالت دارد. (50)

2. اُمّ كلثوم

او دختر دوم امام على‏عليه السلام و حضرت فاطمه‏عليها السلام است كه در سال ششم هجرى به دنيا آمد (51) و در خانه‏اى به وسعت ايمان و عشق، در دامن فاطمه‏عليها السلام رشد كرد و باليد.
درباره ازدواج او ديدگاه‏هاى گوناگونى وجود دارد. برخى به ازدواج او با عمر اشاره كرده‏اند. آنها مى‏گويند كه خليفه دوم با تمسّك به اين حديث پيامبر خدا كه: «هر حَسَب ونَسَبى در روز قيامتْ قطع مى‏شود، جز حَسَب و نَسَب من»، تمايل به ازدواج با يكى از فرزندان حضرت فاطمه‏عليها السلام داشت و از اين رو به خواستگارى رفت.
امام على‏عليه السلام ابتدا با اين وصلت، مخالفت كرد و گفت كه فرزندان ما با عموزادگان خود ازدواج مى‏كنند؛ ولى پس از اصرار خليفه (52) ويا تهديد او، (53) موافقت كرد و يا با پا در ميانى عبّاس (عموى ايشان)، ازدواج اُمّ كلثوم‏عليها السلام را تحت اختيار عبّاس قرارداد. (54)
برخى ديگر با توجه به تناقضات بسيار زياد گزارش‏هاى تاريخى در مورد اين ازدواج، به انكار اصل آن پرداخته‏اند. اگر چه تناقضات موجود، بويژه در سنجش با ازدواج‏هاى بعدى اُمّ كلثوم، بسيار زياد است، اين ازدواج در هاله‏اى از ابهام نيز قرار دارد و چنين است كه بزرگانى چون شيخ مفيد، (55) به انكار آن پرداخته‏اند؛ اما از سوى ديگر، برخى روايات شيعه و اهل سنّت، اصل اين ازدواج را تأييد كرده‏اند. (56) سيّد مرتضى (57) و بعضى ديگر نيز آن را پذيرفته‏اند.
ديدگاه‏هاى ديگرى نيز درباره اين ازدواج وجود دارد كه جاى پرداختن بدانها نيست. (58)
امّ كلثوم، پس از كشته شدن عمر، با عون بن جعفر و سپس با محمّد بن جعفر و در آخر با عبد اللَّه بن جعفر ازدواج كرد. (59)
در منابع تاريخى شيعه و اهل سنّت، به حضور امّ كلثوم در صحنه‏هاى اجتماعى و سياسى اشاره شده است، از جمله رويارويى او با حفصه، آن‏گاه كه با دف و نى، عليه امام على‏عليه السلام تبليغ مى‏كرد (60) و يا كفالت كردن عبد اللَّه بن عمر، آن هنگام كه از بيعت با امام على‏عليه السلام سر باز زد و به سوى مكه گريخت. (61)
اُمّ كلثوم در قيام امام حسين‏عليه السلام نيز شركت داشت و همدوش خواهر بزرگ‏تر خود، زينب كبراعليها السلام، حماسه‏سراى عاشورا بود. (62) او به اسارت رفت تا دلمردگان خاموش را بيدار سازد و پيام برادر شهيد خود را به گوش آنان برساند.
درباره زمان رحلت او نيز اطّلاع دقيقى در دست نيست. بعضى آن را در زمان حيات امام حسن‏عليه السلام مى‏دانند (63)كه با حضور اُمّ كلثوم در كربلا همخوانى ندارد. گفته مى‏شود او دو فرزند به نام رقيّه و زيد از عمر داشته است (64)كه زيد، هم‏زمان با مادر، فوت كرده است. (65)

3. محمّد بن حنفيّه

محمّد بن حنفيّه، به روزگار خلافت ابوبكر به دنيا آمد. (66) مادرش از جمله اسيران سپاه اسلام بود كه جزو سهميه على‏عليه السلام قرار گرفت. (67)
محمّد بن حنفيّه، از عالمان و محدّثان روزگار خود و از بزرگان خاندان على‏عليه السلام است. او مردى شجاع و قوى دل بود كه در بيست سالگى و به هنگام نبرد جمل، (68) و نيز در نبرد صفّين، (69) پرچمدارى سپاه على‏عليه السلام را به عهده داشت.
محمّد بن حنفيّه در كربلا حضور نيافت. (70) او پس از به قدرت رسيدن عبد اللَّه بن زبير، از بيعت با او تن زد و ابن زبير تصميم گرفت كه او و عبد اللَّه بن عبّاس را بسوزاند؛ اما سپاهيان مختار، آن دو را نجات دادند. (71)
مختار با وى پيوندى نزديك داشت و در قيام عليه قاتلان ابا عبد اللَّه‏عليه السلام با او هماهنگ بود. (72) در برخى متون تاريخى و حديثى آمده است كه محمّد بن حنفيّه در آغاز، داعيه امامت داشت؛ امّا بعد از مناظره‏اى با امام سجّادعليه السلام بر امامت ايشان گردن نهاد. (73)
محمّد بن حنفيّه در سال 81 هجرى در مدينه درگذشت. (74)

99.تاريخ دمشق - به نقل از زهرى -: مردى به محمّد بن حنفيّه گفت: چرا پدرت تو را در ميدان جنگ، پيش مى‏اندازد و به جاهايى مى‏فرستد كه حسن و حسين‏عليهما السلام را نمى‏فرستد؟ پاسخ داد: چون آن دو، گونه‏هاى اويند و من دستش. با دستش، گونه‏هاى خود را حفظ مى‏كند. (75)

100.نثر الدرّ: منافقان به محمّد بن حنفيّه گفتند: چرا امير مؤمنان تو را در جنگ، جلو مى‏اندازد و حسن و حسين را نه؟ گفت: چون آن دو، چشمان اويند و من دست راست او. پس با دستش از چشمانش دفاع مى‏كند. (76)

101.ربيع الأبرار: على‏عليه السلام زرهى را دراز دانست و گفت: بايد اين چند حلقه از آن كم شود. پس محمّد بن حنفيّه با يك دستش پايين زره و با دست ديگرش قسمت اضافى زره را گرفت و كشيد و از همان جايى كه پدرش مشخّص كرده بود، حلقه‏ها را قطع كرد. (77)

102.شرح نهج البلاغة: چون محمّد [بن حنفيّه] در جنگ جمل از حمله بازماند، على‏عليه السلام، خود پرچم را به دست گرفت و پس از آن‏كه اركان لشكر جمل را درهم ريخت، پرچم را به محمّد بازگردانْد و فرمود: «با كار آخرت، كار اوّلت را محو كن و اين انصار، با تو هستند» و خزيمة بن ثابت ذو الشهادتين را با گروهى از انصار - كه بسيارى از آنها از اهل بدر بودند -، در اختيار او نهاد. پس حمله‏هاى فراوانى كرد و لشكر جمل را از جايشان بيرون كرد و امتحان خوبى داد.
پس خزيمه به على‏عليه السلام گفت: بدان كه اگر امروزْ كسى جز محمّد بود، رسوا مى‏شد و اگر بيم آن دارى كه او بترسد - با آن كه از نسل تو و حمزه و جعفر است - ما اين بيم را نداريم، و اگر مى‏خواهى جنگ كردن را به او بياموزى، بياموز كه آن را به بسيارى آموخته‏اى.
و انصار گفتند: اى امير مؤمنان! اگر نبود، آنچه خداى متعال براى حسن و حسين قرار داده، ما هيچ كس را در ميان عرب بر محمّد، مقدّم نمى‏كرديم.
پس على‏عليه السلام فرمود: «ستاره كجا و خورشيد و ماه كجا! البته او هم دست پُر آمد و نيكو امتحان داد و فضلش محفوظ است؛ ولى از برترى حسن و حسين‏عليهما السلام بر او نمى‏كاهد و در فضيلتِ همراه شما، محمّد، آنچه از نعمت خدا به او رسيده، بس باشد».
پس گفتند: اى امير مؤمنان! به خدا سوگند، ما او را مانند حسن و حسين‏عليهما السلام قرار نمى‏دهيم و به خاطر او بر آن دو ستم نمى‏كنيم و در حقّ وى نيز به خاطر برترى آن دو بر او، ستم روا نمى‏داريم.
پس على‏عليه السلام فرمود: «پسر من كجا همچون پسران دختر پيامبر خدا مى‏شود!». (78)

4. عبّاس

عبّاس، جلوه عشق و ايثار، تبلور رادمردى، صفا و وقار، و تجسّم شجاعت، شهامت و كرامت است . او در ميان حماسه آفرينان كربلا و شهيدان تاريخ، از چنان جايگاه بلند و مكانت والايى برخوردار است كه به گفته سيّد الساجدين، زين‏العابدين عليه السلام :
عبّاس، نزد خداى تبارك و تعالى منزلتى دارد كه همه شهدا در روز قيامت به او رشك مى‏برند. (79)
او از مادرى بزرگوار از قبيله بنى كلاب كه شجاع‏ترين، رزم‏آورترين و تيزتك‏ترين مردانِ روزگار را در خود داشت، به سال 26 هجرى (80) به دنيا آمد و در دامان پُرمهر او و در كنار برادران بى نظيرى چون حسن و حسين‏عليهما السلام، باليد و رشد كرد.
كنيه آن بزرگوار، ابوالفضل (81) و ابو قِربه (صاحب مَشك) (82) و القابش سقّا (83) و قمر بنى‏هاشم بود.
عبّاس، قامتى بلند، سينه‏اى ستبر، بازوانى توانمند و چهره‏اى بس زيبا داشت، بدان‏سان كه او را «ماه بنى‏هاشم» مى‏گفتند. (84)
او از آغاز قيام ابا عبد اللَّه الحسين‏عليه السلام، همراه و همدل امام حسين‏عليه السلام بود و در هنگامه نبرد كربلا، پرچمدار سپاه ايشان. (85) عبّاس، به روزهاى سخت محاصره امام و يارانش، سقايت سپاه و آبرسانى به كودكان را بر عهده داشت. (86)
او در آستانه شب عاشورا، در جمع همراهان حسين‏عليه السلام و هنگامى كه امام از آنها خواسته بود كه بروند، اوّلين كسى بود كه با كلماتى سرشار از عشق و ايمان و آكنده از ايثار، همگامى و جانفشانى‏اش را اعلام كرد. (87)
در كربلا شمر بن ذى الجوشن براى عبّاس‏عليه السلام و سه برادرش امان نامه آورد و او كه در آغاز حتى از روياروى شدن با شمر نفرت داشت، در ردّ پيشنهاد سفاهت آميز شمر، شكوهمند و استوار گفت:
نفرين خدا بر تو و امان نامه‏ات باد! ... آيا به ما امان مى‏دهى در حالى كه پسر پيامبر خدا امان ندارد؟ (88)
عبّاس‏عليه السلام در كلام معصومان‏عليهم السلام به ايثار، تيزبينى، استوارى در ايمان، جهاد عظيم، امتحان نيكو و جايگاه رشك آور در قيامت، ستوده شده است. (89)
قهرمان شكوهمند قيام كربلا و پشتيبان شكست ناپذير ابا عبداللَّه‏عليه السلام، در هنگامه اوج تنهايى امام‏عليه السلام و در راه رساندن آب به كام‏هاى خشكيده و تشنه زنان و خردسالان، شهد شهادت نوشيد.
غم شهادت او جان امام حسين‏عليه السلام را بسى فسُرد، بدان‏گونه كه در كنار قامت خونينش از سرِ سوز، در سوگ آن عزيز از دست‏رفته فرمود :
اكنون پشتم شكست و چاره‏ام ناچار شد. (90)

103.امام زين العابدين‏عليه السلام: خداوند، عبّاس را بيامرزد! بى‏ترديد، ايثار كرد و امتحان داد و خود را فداى برادرش كرد تا آن كه هر دو دستش قطع شد. پس خداوند، به جاى آن دو، دو بال برايش قرار داد كه با آن، همراه فرشتگان در بهشت پرواز مى‏كند، همان گونه كه براى جعفر بن ابى طالب قرار داد.
بى‏گمان، براى عبّاس، نزد خداى تبارك و تعالى، منزلتى است كه همه شهدا در روز قيامت به آن، رشك مى‏برند. (91)

104.امام زين العابدين‏عليه السلام - در ذكر شب عاشورا -: چون شب شد، [حسين‏عليه السلام] فرمود: «اين شب بر شما پرده انداخته است. پس آن را مَركب خود سازيد و سپس هر يك از شما، دست يكى از خاندان مرا بگيرد. در اجتماعات و شهرهايتان پراكنده شويد تا خدا گشايشى دهد. اين جماعت، تنها به دنبال من هستند و اگر به من دست يابند، از جستجوى بقيه دست مى‏كشند».
پس برادران و پسرانش و پسران برادرش و دو پسر عبداللَّه بن جعفر گفتند: «چگونه اين كار را بكنيم؟ براى اين‏كه پس از تو باقى بمانيم؟! خدا نكند كه چنين روزى را ببينيم!». و آن كه به اين سخن آغاز كرد، عبّاس بن على‏عليهما السلام بود. (92)

105.امام صادق‏عليه السلام: عمويمان عبّاس، تيزبين بود و ايمانى استوار داشت. در كنار ابا عبداللَّه‏عليه السلام جهاد كرد و امتحانى نيكو داد و به شهادت رسيد. (93)

106.تاريخ الطبرى - به نقل از عبداللَّه بن شريك عامرى، در ذكر حوادث واقعه كربلا -: عبداللَّه بن ابى‏محل به ابن زياد گفت:... خدا امير را به صلاح دارد! پسران خواهر ما (94) با حسين هستند. پس اگر موافقى، امان نامه‏اى براى آنان بنويس.
ابن زياد گفت: باشد،به خاطر تو! پس به كاتبش فرمان داد تا براى آنان امان نامه‏اى بنويسد. سپس عبداللَّه بن ابى‏محل، آن را به وسيله غلامش كُزمان فرستاد.
پس چون [غلام] بر آنان وارد شد، ايشان را فرا خواند و گفت: اين امانى است كه دايى شما فرستاده است. پس جوانان به او گفتند: به دايى ما سلام برسان و به او بگو كه ما هيچ نيازى به امان شما نداريم. امان خداوند، بهتر از امان پسر سميّه است!...
شمر تا جلوى ياران حسين‏عليه السلام پيش آمد، ايستاد و گفت: خواهرزادگان ما كجا هستند؟ پس عبّاس‏عليه السلام و جعفر و عثمان، پسران على‏عليه السلام، بيرون آمدند و به او گفتند: چه دارى و چه مى‏خواهى؟ گفت: اى خواهرزادگان من! شما در امان هستيد.
پس آن جوانان به او گفتند: نفرين خدا بر تو و امانت باد! اگر تو دايى ما هستى، آيا به ما امان مى‏دهى، در حالى كه فرزند پيامبر خدا امان ندارد؟! (95)

107.الأخبار الطِّوال - عبّاس‏عليه السلام خطاب به برادرانش عبداللَّه و جعفر و عثمان، پسران على‏عليه السلام كه مادر همه‏شان اُمّ البنين عامرى از آل وحيد بود -: جانم به فدايتان! جلو رويد و از سرورتان حمايت كنيد تا براى او بميريد. (101)

108.مقاتل الطالبيّين - به نقل از ضحاك مشرقى -: عباس‏عليه السلام به برادر تنى‏اش عبداللَّه بن على گفت: تو از من جلو بيفت تا [شهادت] تو را ببينم و اجر ببرم. (102)

تحقيق در انتساب سُكَينه به امام على

مصادر تاريخى شيعه و اهل سنّت، در ميان فرزندان على‏عليه السلام از دخترى به نام سُكَينه نام نبرده‏اند؛ اما در كشور سوريه، مزارى به نام سُكينه بنت على‏عليه السلام وجود دارد. همچنين در سه گزارش حديثى و تاريخى نيز به اين نام برمى‏خوريم:
1. در ماجراى دفن حضرت فاطمه‏عليها السلام نقل شده است كه امام على‏عليه السلام فرمود:
پس ندا دادم: اى اُمّ كلثوم، اى زينب، اى سكينه، اى فضّه، اى حسن، اى حسين! بشتابيد و از مادرتان يادگارى برگيريد! (103)
برخى آمدن نام سكينه را در كنار زينب و اُمّ كلثوم، قرينه صحّت انتساب مزار موجود در سوريه به سكينه فرزند امام على‏عليه السلام دانسته‏اند؛ اما اين استدلال به چند دليل، پذيرفتنى نيست:
الف - مرحوم مجلسى تصريح كرده است كه اين متن را از منبع قابل اعتمادى اخذ نكرده است. (104)
ب - ذكر فضّه در كنار سكينه و فرزندان على‏عليه السلام، دلالت مى‏كند كه در آن هنگام، كسانى جز فرزندان حضرت نيز حضور داشته‏اند.
ج - هيچ منبع تاريخى‏اى وجود دخترى به نام سكينه را براى حضرت فاطمه‏عليها السلام تأييد نكرده است.
2. در سند روايتى در مدح بانوى دو عالم، حضرت زهراعليها السلام چنين آمده است:
از حسين بن ابراهيم قمى، از على بن محمّد عسكرى، از صعصعة بن ناجيه، از زيد بن موسى، از پدرش، از جدّش جعفر بن محمّد، از پدرش، از عمويش زيد بن على، از پدرش، از سكينه و زينب - دو دختر على‏عليه السلام -، از على‏عليه السلام. (105)
امّا ضعف شديد در ابتداى سند، احتمال اشتباه در نقل را افزايش مى‏دهد و افزون بر آن، ديده نشده كه امام باقرعليه السلام به طريق زيد از امام سجادعليه السلام، نقل روايت كند.
3. در نقل ديگرى از امام حسين‏عليه السلام آمده است :
خدمتكارى بر خواهرم سكينه بنت على‏عليه السلام وارد شد و وى سرش را از او پوشاند.... (106)
سند اين روايت نيز به شدّتْ سست است و برخى از راويان آن، مجهول هستند و دچار خلط گشته‏اند، يعنى ميان روايات درست و نادرست درآميخته‏اند.

پى‏نوشتها:‌